روایت اربعین از زبان جهانگرد ایرانی/ چگونه یک اربعین متفاوت داشته باشیم؟

شاید هم در این مسیر یک جهانگرد را ببینیم مثل جهانگردی که آمده تا از نگاه متفاوتش در مورد سفر اربعین بگوید. جهانگردی که دنیا را گشته و جاذبه‌های زیادی را دیده، اما در چهلمین روز از شهادت سید و سالار شهیدان خود را به خیل عزادران حسین بن علی (ع) در کربلا می‌رساند.

نامش مهدی یوسفی است و اهل قم. دکتری فلسفه تعلیم و تربیت است و در دانشگاه‌های قم، جامعه‌المصطفی‌العالمیه و موسسه امام خمینی (ره) تدریس می‌کند و با طیف وسیعی از دانشجویان و طلاب ایرانی و غیر ایرانی در ارتباط است. ایران و اقوام ایرانی را خوب می‌شناسد و بار سفرش برای رفتن به غرب و شرق عالم بسته است.

خود را معطل امکانات و هزینه گزاف سفرهای گران قیمت نمی‌کند و مجموعه‌ای از روش‌ها برای سفر ارزان و آسان را در مشت خود دارد. بخش اول صحبت‌ها با این جهانگرد ایرانی در مورد اربعین است، با ما همراه شوید تا از دریچه نگاه او به پیاده‌روی اربعین بنگریم.

اول از همه می‌خواستیم بدانیم که چرا جهانگرد شده و اصلا از کجا گذرش به جهانگردی خورده است. کوله به دوش می‌گوید: علاقه و انگیزه‌ام به جهانگردی را از دروس تاریخ دوره راهنمایی و بعد هم از جلسات انگیزشی کلبه کرامت حسن عباسی گرفته‌ام، اشتیاق به یادگیری زبان انگلیسی و ارتباط با جهانگردانی که به ایران می‌آمدند، همچنین توصیه‌های دوستی دنیا دیده چاشنی کار شده و من را به گردشگری و جهانگردی تهییج کرده است.

طبق گفته خودش از اول هم دنبال کارهای چالشی بوده و همیشه از یکجا نشستن فرار می‌کرده است، با خنده می‌گوید: امروز جوان‌ها عموما و پسر‌ها خصوصا شبیه مرغ خانگی‌اند و تربیت آپارتمانی و کانالیزه شده امکان تجربه خیلی از فرصت‌ها و جذابیت‌ها را از آن‌ها سلب کرده است، عبارتی داریم به نام انسان جهان وطن، انسان‌های تراز جهانی که با یکدیگر تعامل دارند. همیشه غرب را با کانت و هگل و مارکس در درون کتاب‌ها به ما معرفی کرده‌اند، اما بخشی از وجوه شکل‌گیری تمدن غرب همین صحرانوردها، دریانورد‌ها و تمدن نورد‌ها هستند. افرادی همچون ماژلان، واسکو دوگاما، کریستف کلمب و مارکو پولو.

در حالیکه یک عکس از سفرهایش به آفریقا را نشان می‌دهد می‌گوید: چنین جهانگردانی هستند که منشا تحول و تغییر در جامعه بشری شده‌اند البته وجه مضموم برخی از آن‌ها جای بحث دارد، اما برای اینکه ایده‌هایمان، چون دوستی را فراتر از مرزهای ملی جستجو کنیم باید بدانیم که چگونه می‌توانیم به آفریقا، استرالیا و یا هر نقطه دیگری از دنیا برویم.

از گپ‌و‌گفت با طلاب و دانشجویان لذت می‌برد، خوب حتما برای همین هم استاد دانشگاه شده است. به دغدغه دانشجویانش برای تاثیرگذاری بر جامعه و مفید بودن اشاره می‌کند و می‌گوید: انسان نیاز دارد دارد که حس کند برای اطرافانش مفید است، بسیاری از دانشجویان حوزه و دانشگاه از من می‌پرسند که چرا با این همه تحصیل موثر نیستیم؟ جواب من هم به آن‌ها این است که برای موثر واقع شدن هرگز منتظر امکانات سیستم رسمی کشور نمانید. دل به دریا بزنید و راه بیفتید مثلا یک ماه بروید در کشورهای خارجی و زندگی با مردمی غیر از مردم خودتان را تجربه کنید. فرصت‌ها را از دست ندهید چرا که لذت زندگی نهنگ درون اقیانوس را ماهی درون تنگ نمی‌داند.

در مسیر قطب شمال

در مورد گلایه دانشجویان و گردشگران از مشکلات مالی برای سفرهای دور دنیا می‌گوید و سفر نرفتن به علت مشکلات مالی را یک تصور غلط ناشی از نشناختن فوت و فن گردشگری می‌داند و نوید می‌دهد: روش‌هایی را به دانشجویان و طلاب پیشنهاد می‌دهم که جهانگردی را با کمترین هزینه‌ها امکان‌پذیر می‌کند. سفرهایی که ذیل سفر کوله‌ای مطرح می‌شود یعنی بدون این که بدانید کجا بخوابید، کجا غذا بخورید و ... سفر کنید. در این روش به صورت مصنوعی برای خود چالش‌سازی می‌کنید و سپس دست به حل آن‌ها می‌زنید که این به پختگی شما کمک می‌کند. این نوع سفر بسیار متفاوت با سفر رفتن با تورهای گردشگری است.

از نوع و هدف سفر می‌گوید و معتقد است هر ایرانی که به سفر می‌رود باید خودش را نماینده‌ای از جامعه ایرانی در آنجا بداند و به شکل یک مسلمان ایرانی در آنجا حضور یابد. از اینکه عده‌ای معدود به اسم ایرانی در سفرهایشان چهره‌ای خوشگذران و طالب لذات سطحی از مردم ایران را جلوه می‌دهند گلایه می‌کند و می‌گوید: آدم‌ها سفر زیاد می‌روند، اما با چه شیوه‌ای و به چه هدفی بسیار مهم است. برخی تصور غلطی نسبت به سفر دارند از نظر آن‌ها سفر صرفا دور شدن از خانه و مقدار زیادی خرید و ریخت و پاش کردن و خوشگذرانی‌های نامتعارف و چند تایی هم عکس گرفتن است و یا کسانی که هنوز ایران را نگشته‌اند بار سفرهای گران قیمت به خارج از ایران را می‌بندند تا از این طریق برای خود منزلت اجتماعی بالاتری را کسب کنند این نوع از گردشگری متاثر از نگاه پست مصرف‌گرایی غربی است.

سفر به روسیه

اما من به این نتیجه رسیدم که در سفر هدف‌دار اول باید خوب ایران را بگردم و بعد جهان را علت آن هم کسب تجربه است و اینکه اگر ناشی‌گری داریم آن‌ها را با هزینه کمتری در کشور خودمان تجربه کنیم.

روی سفر رفتن تاکید زیادی دارد، و ارتباط چهره به چهره را بهترین نوع ارتباط می‌داند. او معتقد است یک وجه موثر بودن ائمه اطهار و مشاهیر ایرانی زندگی آمیخته با سفر آن‌ها و ارتباط مستقیم با مردم است، می‌گوید: قرآن از ما می‌خواهد که در زمین بگردیم و از عاقبت اقوام دیگر باخبر شویم و از آن‌ها عبرت بگیریم و یا اینکه یکی از راه‌های گشایش در زندگی را هجرت و کوچ کردن عنوان می‌کند. در صدر اسلام هم ماجرای مهاجرین مسلمان را به اقصی نقاط دنیا داریم. هجرت با انگیزه‌های مختلف اقتصادی، اعتقادی، سیاسی و ....

معتقد است جایگاه سفر در سیره ائمه به خوبی به مردم منتقل نشده است مثلا اینکه حضرت علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله و علیه و آله از مدینه به کوفه می‌آیند و به نامه ایشان به فرزندش امام حسن (ع) اشاره می‌کند که می‌فرمایند به گونه‌ای در زندگی گذشتگان اندیشیدم که گویی با آن‌ها زیسته‌ام. حتی واقعه کربلا با شروع سفر امام حسین علیه السلام از مدینه به مکه و سپس به سمت کوفه رقم می‌خورد و یا پس از آوردم امام رضا (ع) توسط مامون به ایران ۳۴ نفر از خواهران و برادران ایشان در سراسر فلات ایران منتشر می‌شوند.

از تاثیرات سفر روی امنیت و آرامش جامعه جهانی هم برایمان گفت و اینکه اگر می‌خواهیم موثر باشیم باید از دایره امن خانه‌مان جدا شویم و اینکه در هر قدمی در سفر متوجه هدف و وقایع اطرافمان باشیم، به حدیثی در مورد سفر هم اشاره می‌کند و می‌گوید: در این حدیث آمده است که خدایا مسیر مرا وسیله عبرت‌آموزی و سکوتم را وسیله تفکر و سخنم را ذکر قرار بده. سفر انسان جهان وطن متفاوت از سفر تورهای فعلی است.

معتقد است در سفر با تور‌ها فرد فرصت ارتباط‌گیری با مردم و یا یافتن سوژه‌های ناب را از دست می‌دهد، چون باید تابع برنامه تور باشد، می‌گوید: در مقابل سفر‌ها با تور امروز سفرهایی به نام سفرهای اخلاقی مطرح شده است که وقتی به کشور و جامعه‌ای سفر می‌کنیم در قبال آن جامعه وظیفه رسیدگی داریم مثلا اینکه به فقرای آن جامعه سر بزنیم و به آن‌ها کمک کنیم و شاید این چیزی نزدیک به مفهوم سفر در اسلام باشد.

بسیاری از دانشمندان شهیر غربی جهانگردان بسیار حرفه‌ای بودند نمونه‌اش همین داروین زیست‌شناس انگلیسی است که صرف نظر از تایید یا رد فرضیات او سفرهای بسیار هدف‌داری در طول عمر خود داشته است.

به مناجات شهید حججی با خداوند شاره می‌کند که از خدا خواسته که مرگش را منشا یک حرکت قرار بدهد و می‌گوید: پس همه افعال انسان مومن می‌تواند منشا تحول باشد حتی سفر، چنانکه اکثر افراد تاثیرگذار در طول تاریخ اهل سفر بوده‌اند.

انتشار فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام در ایران و جهان

به حرکت فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام به دنبال امام رضا (ع) اشاره می‌کند و اینکه این بزرگواران در یک مربع ۳۰۰۰ در ۳۰۰۰ کیلومتر منتشر شدند که حدود یک سوم مساحت اروپا را شامل می‌شود و با مردم منطقه‌ای که در آنجا اسکان داشتند ارتباط عمیق گرفتند و سالیان سال زندگی کردند و هم اکنون هزار و اندی سال است که محل زیارت، حاجت‌روایی و تعادل روحی روانی مردم این مناطق هستند، می‌گوید: پیام اصلی که به مردم رساندند این بود که مردم قضیه ولایت عهدی مامون را باور نکنید و امام رضا (ع) به اختیار خودش به طوس نرفته است، در واقع مامون عباسی ناخواسته موجب شکل‌گیری جامعه شیعی در ایران شد، همین اشتباه را امروز دشمنان اسلام در حال ارتکاب هستند.

حادثه عظیم کربلا را هم در سفر توصیف می‌کند و آن را طرحی هوشمندانه از سوی اهل بیت برای انتقال پیام می‌داند و می‌گوید: خود حرکت امام حسین علیه السلام در یک مسیر طولانی است که در منازل مختلف توقف می‌کنند و با مردم ارتباط دارند و مدام در حال پیام‌رسانی و هدایت مردم در مسیر خود هستند پس یک راه انتقال پیام این است که ما از جایی که هستیم حرکت کنیم.

مسیر سفر امام حسین(ع) به کربلا و و اسرا به شام و مدینه

به تبع ایشان هم حضرت زینب سلام الله علی‌ها بعد از واقعه عاشورا و اسارت در شام زمانی که یزید دو راه ماندن در شام و یا بازگشت به مدینه را پیشنهاد می‌دهد اهل بیت علیهم السلام آگاهانه سفر را انتخاب می‌کنند تا از رسانه سفر به نفع مظلومیت امام حسین علیه السلام استفاده کنند که همین گونه هم می‌شود و حضرت زینب و امام سجاد علیهما السلام در طول بازگشت به کوفه مدام در حال بازگویی ماجرا برای مردمی هستند که با آن‌ها روبرو می‌شوند و می‌خواهند که قصه کربلا را به گوش هر کسی که می‌توانند برسانند. همین کار نطفه انقلاب‌های بعدی را درون جامعه اسلامی بنیاد می‌نهد.

یک عامل اثر بخشی بزرگانی، چون امام خمینی، امام خامنه‌ای و شهیدانی، چون چمران و بهشتی زندگی سراسر سفر و ارتباط‌گیری آن‌ها با مردم کشورهای مختلف می‌داند.

نحوه رتق و فتق امور زندگی و نوع ارادت آباء و اجدادی مردم به اهل بیت و دیدار مردم چند ده کشور دنیا با همدیگر را مهم می‌داند و می‌گوید برخی صرفا به اربعین نگاه زیارتی و گرفتن حاجات خود را دارند اگرچه این نگاه ارزشمند است اما کافی نیست برخی به اربعین نگاه گردشگری دارند و اینکه کربلا را هم مثل دیگر نقاط دیدنی جهان ببینند. اگر بخواهیم سفری متفاوت در اربعین داشته باشیم باید متوجه باشیم که اربعین را تنها یک زیارت ساده نبینیم.

جمعیت ۲۰ میلیونی در اربعین را حیرت‌آور می‌داند و می‌گوید تفاوت اربعین با دیگر سفر‌ها این است که شاید در یک بازه زمانی چند هفته‌ای مردم از ۸۰ کشور دنیا کنار هم جمع می‌شوند که این در هیچ جای دنیا وجود ندارد افراد حول یک هدف زیبا و الهی با هم مهربان‌تر می‌شوند و نکته مهم این است که این نزدیک شدن قلب‌ها به هم یک فرصت است و باید پیوستگی آن حفظ شود. برخی افراد سعی می‌کنند بعد از اربعین هم پیوندهایی را که در اربعین شکل گرفته است حفظ کنند.

از هرچیزی که او را از مردم دور کند پرهیز می‌کند و می‌گوید سفر به اربعین تن‌ها از طریق کاروان‌ها و یا رساندن خودمان به مرز با انواع وسایل نقلیه نیست و صرفا پیاده‌روی نجف تا کربلا هم نیست. سفر اربعین می‌تواند از درب منزل ما شروع شود، می‌توان به جاده زد و دید که در مسیر با چه کسانی همراه می‌شویم و این جا بجایی‌ها از شهری به شهر دیگر را تجربه کنیم تا می‌توانیم در دل مردم باشیم و یک راهش این است که کمتر از وسایل نقلیه برای جابجایی استفاده کنیم.

در مورد سفر خودش در اربعین می‌گوید: من هم در سفر اربعینم از مسیر معروف پیاده روی نجف کربلا نرفتم بلکه اول خود را به مرز رساندم و از مسیر دیگری سفر کردم. کمی پس از مرز، صاحب سه‌چرخه‌ای را پیدا کردم که حاضر شد من با او هم مسیر شوم و در طول مسیر هم تا می‌توانستم با او صحبت کردم. در این مسیر متفاوت متوجه تفاوت نوع لهجه‌ها، نوع غذاها، پذیرایی و امکانات موکب‌ها با مسیر معروف پیاده‌روی نجف کربلا شدم.

به سفر سبک و کوله‌ای و داشتن روحیه سبکباری و دوری از سنگین کردن بار سفر اشاره می‌کند و در مورد لوازم سفر می‌گوید: امکانات سفر یک جهانگرد باید متناسب با جایی باشد که به آن سفر می‌کند مثلا در پیاده‌روی نجف کربلا صندل بیشتر از یک کفش گران قیمت اسپورت جواب می‌دهد. من با کوله‌ای بسیار سبک و حتی بدون وسایل گرمایشی، چون پتو قدم به جاده اربعین گذاشتم و، چون تجارب سفرهای متعدد را داشتم و مردم عراق را می‌شناختم این اطمینان را داشتم که در سفر اربعین برای تامین مایحتاجم به مشکلی برنخواهم خورد.

داشتن یک گوشی موبایل را از همه مهم‌تر می‌داند به گونه‌ای که قابلیت ضبط تصاویر، صوت‌ها و فیلم‌ها را داشته باشد، می‌گوید: من بلافاصله که وارد کشور مقصد می‌شوم یک خط تلفن تهیه می‌کنم که بتوانم از اینترنت استفاده کنم؛ و تمامی وقایع و گپ‌و‌گفت‌ها در سفر را با جزئیات، همان لحظه یا نهایتا تا آخر شب ثبت و ضبط می‌کنم. شنیدن صوت یا دیدن تصویر افرادی که شما در سفر با آن‌ها ارتباط می‌گیرید برای مخاطبان شما بسیر جذاب و دیدنی است. حتما هم روی گوشی‌هایتان نرم افزارهای ترجمه زبان نصب کنید تا در ارتباط گیری با مردم کشورهای مختلف دچار مشکل نشوید.

توانمندی غربی‌ها و به خصوص انگلیسی‌ها در ثبت و ضبط وقایع، مردم شناسی، بوم نگاری و قوم نگاری را ممتازی می‌شمارد و می‌گوید: غربی‌ها هر تجربه‌ای را که کسب می‌کنند، ثبت می‌کنند، چون این موارد ثبت و ضبط شده زمینه ظهور و بروز علوم جدیدی می‌شود، لذا نیاز داریم در حوزه مردم‌شناسی و قوم‌شناسی و قوم‌نگاری به شکل خاص زمان بگذاریم.

یک مردم‌شناس آمریکایی را مثال می‌زند، خانم الیزابث فرنا نویسنده کتاب «مهمانان شیخ» که بعد از جنگ جهانی دوم به همراه شوهر انسان‌شناسش به عراق آمده و به همراه هم به یک قبیله عراقی در روستای النهره می‌روند و برای مطالعات همسرش دو سال در آنجا ساکن می‌شوند.

می‌گوید: خانم آمریکایی در ابتدا در می‌یابد که نمی‌تواند با زنان عراقی ارتباط بگیرید و برای اینکه در جامعه عراق پذیرفته شود به توصیه همسرش حجاب و پوشیه می‌زند. در کتابش اشاره می‌کند که پوشیه اول برایم آزار دهنده بود، اما برای اینکه دیده نشوم و با زنان عراق ارتباط بگیرم بسیار خوب بود چراکه کمک می‌کرد به من حساس نشوند و با من احساس قرابت و نزدیکی کنند. او در این دو سال کاملا مثل مردم عراق زندگی کرده و نهایتا تمام یافته‌هایش را در کتاب مهمانان شیخ ثبت کرده است.

در پیاده‌روی اربعین با زواری از بلژیک، بحرین، روسیه، آلمان، جمهوری آذربایجان، قطر، ترکیه، پاکستان، افغانستان، عربستان، کویت و لبنان را ملاقات کرده و متوجه شده که موج تبلیغات اربعین به این کشور‌ها هم رسیده است.

از جهانگرد قمی راهی اربعین، در مورد فرصت‌های این سفر و میزان ارتباط‌گیری با مردم پرسیدم که اینگونه سوالم را جواب داد: در این سفر هیچ فرصتی را برای ارتبا‌ط‌گیری با مردم از دست ندهید، از موکب‌داران و پذیرایی‌کنندگان گرفته تا زوار کشورهای مختلف، رانندگان وسایل نقلیه و نیروهای تامین امنیت.

از همصحبتی‌اش با مردم کشورهای مختلف متوجه شده است که تن‌ها این کشور ایران نیست که مشکل فقر، دزدی برخی مسئولان و ... را دارد و یا اینکه اروپایی‌ها و مسیحی‌ها از اروپا و روسیه به اربعین می‌آیند که ببینند چه خبر است و می‌گوید: البته بعد از آمدن نمک‌گیر الطاف معنوی امام حسین (ع) و میزبانی بی‌دریغ مردم عراق می‌شوند چرا که در فرهنگ غربی چیزی به عنوان پذیرایی میلیونی رایگان به مدت چند هفته وجود ندارد و این صحنه‌ها ذهن آن‌ها را هم درگیر می‌کند.

از بین مردم بودن احساس خوشایندی دارد، از اینکه با زائرین اروپایی پیاده‌روی کند، با زائر آمریکای لاتین غذا بخورد و یا در خانه میزبان عراقی بخوابد و توصیه می‌کند: سعی کنید همیشه در موکب‌ها نخوابید و به منازل مردم عراق هم بروید از نحوه رتق و فتق امور زندگیشان و ارادت آباء و اجدادیشان به اهل بیت بپرسید. خانه‌ها حکم یک کتاب باز خواندنی را دارند که اطلاعات زیادی از نوع دکوراسیون، وضعیت معیشتی، نوع پوشش، امکانات خانواده، خدمت رسانی به زوار و سلیقه‌های متفاوت یک ملت میزبان مثل عراق را جلوی چشم ما قرار می‌دهد.

اگر دیدید شخصی رایگان خیاطی یا مسافرکشی می‌کند راحت از کنار او رد نشوید سعی کنید در همصحبتی با او لایه‌های عمیق شخصیتی، انگیزه او برای رایگان کار کردن را جویا شوید تا زیبایی‌ها را بیابید و محاسبه کنید که اینگونه خدمت‌رسانی چه آینده‌ای را پیش چشم مسلمانان قرار می‌دهد و در شکل گیری نظام تمدنی آینده چه نقشی دارد؟

معتقد است میزبانی مردم عراق بر مردم ایران هم تاثیر داشته است به گونه‌ای که دامنه موکب‌های پذیرایی و خدمت‌رسانی به داخل مرزهای ایران هم کشیده شده است و می‌گوید: یکی از اروپایی‌ها علت این همه مهمان‌نوازی عراقی‌ها را از من می‌پرسید و سعی کردم مفهوم ایثار را در راستای ایثار اهل بیت برای او توضیح دهم. دقت کنید که شیخ زکزاکی هم با چنین روش‌های ایثار گونه‌ای، چون اهدای خون، میلیون‌ها نفر را در نیجریه شیعه کرده است.

با اینکه حرف‌ها در مورد اربعین زیاد است، اما باید به جهانگرد جوان فرصتی بدهیم تا برای قسمت دوم صحبت‌ها نفسی تازه کند آخرین سوالم در مورد میزان تاثیر زیارت اربعین بر رابطه دو ملت ایران و عراق و همچنین مسلمانان جهان را با خرسندی جواب می‌دهد و می‌گوید: اگر کمی دقت کنیم می‌بینیم که نگاه مردم عراق و ایران نسبت به هم در مقایسه با زمان جنگ ۸ ساله متفاوت شده است و دو ملت همدیگر را خواهر و برادر دینی هم می‌دانند و این می‌تواند بین همه مردم جهان محقق شود؛ لذا اینگونه اقدامات در اربعین را دست کم نگیریم و به این فکر کنیم که در سال‌های آینده به برکت وجود امام حسین (ع) دیگر مرز‌ها و نژاد‌ها و زبان‌ها مانع ارتباط و همدلی مردم دنیا با هم نخواهد بود، چون همه متوجه اهداف بالاتری حول محوریت امام حسین (ع) شده‌اند، اهدافی، چون آزادگی و ایثار.