وضعیت اندیشه‌ورزی دینی در دانشگاه‌ها در قبل و بعد از انقلاب اسلامی

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، به نقل از مرکز فرهنگی دانشجویی امام، ولایت فقیه و انقلاب اسلامی جهاددانشگاهی، صادق واعظ زاده، استاد تمام دانشکده فنی دانشگاه تهران و عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجمع تشخیص مصلحت نظام است. 

وی مؤسس معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و رئیس اسبق بنیاد ملی نخبگان و هم‌اکنون رئیس شورای عالی مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت است.

وی از فعالان حرکت اسلامی دانشجویی قبل از انقلاب و در سال‌های اول پس از پیروزی انقلاب بوده و سردبیری اولین نشریه دانشجویی سراسری کشور را در این سال‌ها بر عهده داشته است. 

وی در مصاحبه‌ با ویژه نامه دانشگاه تراز اسلامی، به مسائلی از قبیل وضعیت اندیشه‌ورزی دینی در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، اندیشه‌های حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه و راهکارهای برون‌رفت از افول اندیشه‌ورزی دینی مورد بررسی قرار داده است.

ابتدا در مورد وضعیت اندیشه‌ورزی دینی در دانشگاه‌ها در قبل و بعد از انقلاب اسلامی توضیح دهید و بفرمائید دانشگاه، چه نقشی در اندیشه‌ورزی دینی دارد؟

 خلاصه صحبت بنده این است که ما در یکی دو دهه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در اندیشه‌ورزی دینی به دستاوردهایی رسیدیم، اما بعد از پیروزی انقلاب شرایط و عواملی پیش آمد که با افول اندیشه ورزی دینی مواجه شدیم.

البته قصد اسائه ادب به اندیشمندان این حوزه را ندارم، ولی به عنوان کسی که قبل از انقلاب در آغوش این اندیشه‌ها بزرگ شد و با آن پیوسته شد و در طی این مدت هم فوق‌العاده به این حوزه علاقه‌مند بوده است، تحلیل بنده این است که در دوران قبل از انقلاب، که شروع اندیشه ورزی دینی بود به نسبت برجسته‌تر بودیم.

 ما به هر دو دسته مباحث احتیاج داریم. پرداختن به مباحث دسته اول عمدتاً کار حوزه‌های علمیه و مباحث دسته دوم بیشتر کار دانشگاه‌هاست، اگرچه هیچ‌یک منحصر به حوزه یا دانشگاه نیست. 

این‌گونه که در ذهن بنده است در سال ۱۳۵۷ بود که ایشان نظریه جمهوری اسلامی را مطرح کردند؛ البته ایشان در ضمن درس‌های آکادمیک، همانند ولایت فقیه، این نظریه را مطرح نفرمودند، اما حتماً حضرت امام (ره) یک سیر فکری و استدلالی را طی فرمودند: تا به این ترکیب جمهوری اسلامی رسیدند.

بدیهی است یک متفکر که این فرصت را پیدا می‌کند که در چنین نظامی حضور پیدا کند، نگاهی عمیق به بنیاد‌ها و سازوکار‌ها خواهد داشت. از طرف دیگر تأکید صریح ایشان بر نقش و نظر مردم در حکومت به بیان‌های مختلف ابراز شده است؛ بنابراین ایشان علی‌القاعده به عنوان یک فیلسوف و رهبر سیاسی، جمهوری اسلامی را به عنوان یک نظریه و یک نظام سیاسی آن هم با آن جدیتی که درباره آن فرمودند: نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد، بدون مبانی نظری و استدلال عقلی و نقلی بیان نمی‌کنند.

 بلکه شاهد بودیم که آن را مطرح و اجرایی کردند و ما توفیق آن را داشتیم که یک نظریه‌پرداز اسلامی، این نظریه را در زمان ما عرضه کند و مصداق عینی آن را که مورد تأیید ایشان است در اختیار ما قرار دهد و سهم بزرگی در تحقق آن ایفا کند. بنده امیدوارم که بیت شریف امام (ره) که الحمدالله عموماً عالم و عالمه هستند، اگر سوابقی از سیر فکری امام (ره) که به جمهوری اسلامی منتهی شده در آثار منتشر نشده و در صحبت‌های خصوصی ایشان دارند، آن را برای ما مکشوف بفرمایند.

نظریه مصلحت، نشان‌دهنده شأن عقل و عقلانیت در نظام جمهوری اسلامی ایران است که عقلای قوم، جمع شوند و نسبت به گزاره‌هایی که منطبق با احکام اولیه شرعی است نظر بدهند و حتی اجرای آن را متوقف کنند و خود این جزئی از دین باشد. این نهایت توجه دین نسبت به مقتضیات جامعه است و امام (ره) این تیزهوشی و این شجاعت را داشتند که این نظریه را ارائه بدهند. نظریه ولایت فقیه و مصلحت عمدتاً از نوع اول نظریه‌پردازی است. اما جمهوری اسلامی یک نظریه دینی و با استفاده از دستاوردهای بشری است و ممکن است ذیل اندیشه ورزی نوع دوم تعریف شود.

مثلاً «انتظار، مکتب اعتراض»، ابداع دکتر شریعتی است برای موجه ساختن بخشی از فرهنگ دینی و مسئولیت آن با خود ایشان است. اینکه انتظار اعتراض است، تعبیر جاذبی به‌ویژه در یک محیط سیاسی فرهنگی انقلابی است. بکار بردن چنین تعبیری کار یک دانشگاهی است.

نیز شریعتی، نظریه ازخودبیگانگی را از برخی متفکران غربی می‌گیرد و آن را در فضای فرهنگ اسلامی، پروبال می‌دهد و بومی و اسلامی می‌کند، جا‌هایی ممکن است با اطلاعاتی که ایشان از متون اسلامی و تاریخی دارد، به منابعی هم استناد کند، اما نظریه‌ای نیست که ایشان معتقد باشد یا ما معتقد باشیم از نوع اندیشه‌ورزی دسته اول است بلکه نظریه‌ای است که با اطلاعات و تحلیل ایشان مطرح شده و منافاتی هم با اصول اسلامی ندارد و یک اندیشه‌ورزی دینی است. پس در این حوزه، دکتر شریعتی که باید ایشان را دانشگاهی بدانیم از افراد فعال و پرکار بود که مربوط به قبل از انقلاب است.

اما به مسئله مهم‌تری اشاره کنم. اندیشه ورزی دینی چه از سوی روحانیون و چه از سوی دانشگاهیان از همان آغاز تا زمانی که افول نکرده بود اصولاً حرکتی در بطن جریان اصلی علمی در حوزه و دانشگاه نیست بلکه در خارج یا در کنار آن است. 

این حرکت با سید جمال‌الدین اسدآبادی شروع می‌شود که اگر چه در مصر به تربیت شاگردان بعضاً شناخته شده‌ای همت گماشت، اما اصولاً یک اصلاحگر دینی است و مدرس معمول علوم اسلامی نیست. آیت‌الله نائینی که تنبیه الامه را تألیف می‌کند یک متن علمی حوزوی نیست بلکه کتابی در پاسخ به نیاز اجتماعی و سیاسی در دوران نهضت مشروطیت است. بعد از رفتن رضاخان از ایران هم که دوره جدید اندیشه ورزی دینی از دهه سی شمسی به‌تدریج ظاهر می‌شود باز جریانی در متن فعالیت‌های رسمی حوزه و دانشگاه نیست. 

دراین دوره سه تن نقش مهمی در اندیشه ورزی اسلامی ایفا کردند. یکی مرحوم آیت اله طالقانی است که یک روحانی سیاسی هستند که در مسجد و برای جوانان به تفسیر قرآن و بیان اندیشه‌های اسلامی می‌پردازند و نه در مدرسه و برای محصلان علوم دینی و به عنوان یک مدرس. دیگری مرحوم محمد تقی شریعتی است که اگر چه چندی در دانشگاه مشهد تدریس می‌کرد، اما پایگاه اندیشه ورزی ایشان کانون نشر حقایق دینی بود که ارتباطی با دانشگاه نداشت. 

سومی مرحوم مهندس بازرگان است که یک استاد صاحب کرسی در دانشکده فنی دانشگاه تهران است و اگر چه از تخصص مهندسی و معلومات ریاضی خود مستقیماً یا به‌طور غیر مستقیم در اندیشه ورزی دینی استفاده می‌کند، ولی آثار ایشان فراتر از تخصص دانشگاهی ایشان است و به عنوان آموزش دانشگاهی و مطالب درسی یا کمک درسی ارائه نمی‌شود. 

اندیشه‌ورزان بعدی نیز همین وضعیت را دارند. به‌طور کلی اندیشه ورزی دینی باانگیزه مصلحانه و با هدف تغییر افکار مردم و بخصوص نخبگان و تحصیل کردگان و توجه آنان به قابلیت دین در پاسخ به مسائل اجتماعی و اداره جامعه انجام شده است و تولید محتوای علمی هدف اولیه و یا تن‌ها هدف اندیشه‌ورزان نبوده است. در واقع اندیشه ورزی عموماً به عنوان راهی برای اصلاح و تغییر اجتماعی مورد نظر بوده است.

این کاری است که دانشگاه‌ها و حوزه‌ها می‌توانند انجام دهند و به آشنایی با معارف دینی و دستاوردهای فکری دیگران احتیاج دارد و پس از انقلاب در حد عِده و عده‌ای که داریم رشد نکرده است.

روش علمی دو ویژگی برجسته دارد: در نظر گرفتن مفروضات درست و بررسی انتقادی سابقه موضوع. مفروضات اندیشه¬ورزی دینی مبانی اعتقادی و معارف متقن دینی ما باید باشد. سابقه موضوعات نیز در آثار متفکران دنیا منتشر است. ما نتوانستیم این دو ویژگی را با هم جمع کنیم و غالباً به یکی از آن‌ها و بعضاً به‌طور ناقص اکتفا کردیم. ما بعد از انقلاب یا مبانی خود را اساس نواندیشی قرار ندادیم یا جهت‌گیری نادرستی نسبت به دستاوردهای فکری بشری پیدا کردیم. قبل از انقلاب اسلامی، اندیشه ورزان دینی با اتکا به مبانی مسلم دینی با این دستاورد‌ها به‌طور فعال برخورد می‌کردند. آن‌ها را مطالعه می‌کردند و در مباحث خود از آن استفاده می‌کردند و نیز به نقد آن می‌پرداختند مثلاً علامه طباطبایی که عرض کردم، ایشان معلوم است که بعضی از نظریات جامعه‌شناسانی همانند آگوست کنت و دورکیم را دیده است و با اطلاع از آن‌هاست که در جلد چهارم المیزان، مفصلاً مباحث فرد و اجتماع را مورد بررسی قرار می‌دهد. 

ایشان نگران اختلاط مبانی مخالف با اصول اولیه دینی با دین از سوی غیر متخصصان بودند و به حق آن را مضر برای تفکر و اعتقاد دینی می‌دانستند؛ بنابراین ایشان مشی متفاوتی با علامه طباطبایی دارند و همانند علامه، به صورت باز برخورد نکردند بلکه حریمی را قائل بودند و مباحث ایشان، بیشتر انتقاد اساسی و مرزبندی بنیادی است.

ایشان در سال‌های نزدیک به پیروزی انقلاب طرح کلی اندیشه اسلامی را تدریس کردند که بعداً به صورت کتاب منتشر شد که از نمونه‌های مدون اندیشه ورزی دینی قبل از انقلاب است.

با نظریات متفکران کشورهای صنعتی و بعضاً روشنفکران سایر کشور‌ها به عنوان دستاوردهای تفکر بشری برخورد می‌شد و نظریه‌پردازان و متفکران ما که از بن دندان معتقد به اعتقادات اسلامی بودند و جوانان و دانشجویانی که علاقه‌مند به راه امام و انقلاب بودند با دستاوردهای بشری در فلسفه و ادبیات و دیگر حوزه‌ها تعامل مثبت داشتند. برخورد شاگردی بود که می‌خواهد از آن‌ها یاد بگیرد و یا همانند برخود متفکری بود که می‌خواهد آن‌ها را بفهمد، نقد کند و بر آن‌ها بی افزاید و از آن‌ها استفاده کند، اما بعد از انقلاب، وارد فضای دیگری شدیم. 

بعد از انقلاب اسلامی، مسائلی پیش آمد که فضای فکری ما را به یکی از این دو طرف افراط و تفریط برد؛ یا معتقد شدیم که دستاوردهای فکری جدید باطل و منحط است و باید نفی و طرد شود و حتی ارزش مطالعه و نقد هم ندارد، چون فضای ذهنی ما را اشغال می‌کند و جا را برای مبانی درست خود ما تنگ می‌کند بنابراین اصلاً نباید آن را بخوانیم و به سمت آن برویم و یا اگر می‌رویم، با این پیش‌داوری برویم که چیز بدی است بنابراین باید یاد بگیریم که آن را نفی کنیم. البته همه فضای فکری این نبود، اما این یک جریان قوی و بلکه غالب بود و چه فکر‌ها و همت‌ها صرف این نوع برخورد شد. 

خود گفتیم و خود شنیدیم. از دستاوردهای دیگران که یا قابل استفاده بود و یا می‌توانست محرک ما باشد در خلق اندیشه بر مبنای محکمات فکری خودمان برکنار ماندیم. پس یک پاسخ به سؤال شما افول ورزی آن است که ممکن نیست در موضوعاتی جهانی مثل عدالت و آزادی و مردم‌سالاری و حقوق بشر و صد‌ها مسئله دیگر نظری و کاربردی سخن جدید و استوار ارائه کرد بدون آن‌که مقدمات هر تولید فکری و علمی را که مفروضات درست و شناخت عمیق و نقد منصفانه سابقه موضوع است فراهم کرد. 

البته انصاف اقتضا می‌کند که به جوانه‌های ارزشمندی که در همین فضای دو قطبی حاکم زده شده مثل بعضی داستان‌های دفاع مقدس و شعر و فیلم‌نامه‌های خوبی که تولید شد یا بعضی نوآوری‌های در فلسفه و علوم انسانی و اجتماعی اشاره کرد که اگر در فضای مطلوبی تولید می‌شد حتماً برتر و جاذب‌تر می‌بود و بازتاب بیشتری پیدا می‌کرد. 

ما راه دشواری تا تولید اندیشه‌های بدیع و شاهکارهای ادبی در مقیاس جهانی داریم که حتماً باید بپیماییم. البته امکانات خوبی هم داریم که اگر فعال شود ره صد ساله را کوتاه خواهد کرد.

یعنی شما معتقدید که باید دوباره به همان دوران برگردیم؟

 نیازمند تفکرات و متفکران چند رشته‌ای هستیم. مسافرت علمی یکی از راهکارهاست. محققان ما اگر از رشته تخصصی خود به دیگر رشته‌ها سفر کنند و منابع اساسی و نیز تحقیقات روز آن را مطالعه کنند احتمال تولد سخن جدید و جاذب و مفید را بیشتر پیدا می‌کنند. علامه طباطبایی، استاد مطهری، مهندس بازرگان و دیگران این مسافرت را در مقطعی از حیات علمی خود انجام دادند. سنت آکادمیک ما امروز خیلی کم این نوع مسافرت علمی را اجازه می‌دهد. مراکز علمی و به‌ویژه پژوهشگاه‌ها می‌توانند این رویه را تحت شرایطی مجاز کنند و تشویق نمایند. بهتر آن است که مقدمات آن از دوران تحصیلات حوزوی و دانشگاهی فراهم شود. 

 مثلاً افلاطون که در نزد فلاسفه و حکمای ما جایگاه رفیعی دارد و بعضاً افلاطون الهی نامیده می‌شود در جمهور صراحتاً می‌گوید لشکریان باید همسران مشترک داشته باشند که بدیهی است صراحتاً با احکام فقهی همه ادیان الهی از جمله اسلام منافات دارد. اما فلاسفه ما به این مسئله که افلاطون فحشا را رواج می‌دهد اشاره نکردند.

 بلکه به تفکرات عرفانی وی پرداختند و آن را بسط دادند و نقد کردند و استفاده کردند. چرا مبحث وجود در فلسفه اسلامی، بیش از فلسفه یونان بسط پیدا کرده است؟ چون در مبحث وجود، واجب‌الوجود محوربحث است و اثبات وجود خدا از آن ناشی می‌آید. فلاسفه مشاء بدون اینکه به آیات و روایات استناد کنند، در کنه آثار خود، جانب شرع را رعایت می‌کنند؛ چون فلسفه را کار عقل می‌دانند از نقل دوری می‌جویند، اما مبحثی را گسترش دادند مقدمه اثبات خداوند است؛ بنابراین در مواجهه با فلسفه یونان بخش‌هایی که مستعد تحکیم تفکرات اسلامی بود و یا منافات نداشت، بسط پیدا کرد و به بخش‌هایی که منافات داشت، اصلاً پرداخته نشد و شاید نقد هم نشد. 

این یک برخورد هوشمندانه است وگرنه فلاسفه هم می‌توانستند از افلاطون یک آدم مروج فساد بسازند و به نظرات او بی‌توجه بمانند. اما چرا باید وقت خود را صرف این کار می‌کردند مگر می‌خواستند آن نظریات منافی احکام اسلام را بپذیرند یا به افلاطون درس بدهند؟ 

این نوع برخوردی بود که ما با اولین حوزه علوم انسانی در دنیای غیر اسلامی که فلسفه بود، داشتیم و این همان نوع برخوردی بود که علامه طباطبایی با جامعه‌شناسی دارند؛ یعنی نه تن‌ها اصول و مبانی اعتقادات اسلامی را از دست ندهیم و به نفع نظریات جدید از آن‌ها نگذریم، بلکه با نفی و طرد هم با نظریات دیگران برخورد نکنیم.

شهید مطهری این‌گونه وارد می‌شد، یعنی به صورت منصفانه، عمیق و دقیق وارد می‌شد و به حواشی نمی‌پرداخت و اصل مطالب را بیان می‌کرد و بعد با قوت فکر و استدلال، آن‌ها را نقد می‌کرد. نتیجه این رویه غالباً قدمی به جلو بود. اگر نکات برجسته و مفید و همراه یا غیر متضاد با مبانی متقن ما در تفکرات آن‌ها بود، پذیرفته و استفاده می‌شود و دانستن مفید شمرده می‌شد؛ و با نگاه آموختن و رقابت فکری یعنی چیزی بهتر آوردن وارد در بازی فکری می‌شدیم. این رویه در بعد از انقلاب بشدت تضعیف شد. غالباً به بازی فکری تک نفره پرداختیم. 

دومی چیزی است که تفکرو هنر جزئی از آن است. این دو در عین این‌که دو حوزه جدا هستند، اما مرز شفافی ندارند. علت این امتزاج به رنسانس و رویگردانی اروپا از تفکر و هنر مسیحی به سوی افکار و هنر بازیابی شده یونان باستان بازمی‌گردد. مجسمه‌سازی و نقاشی که قدیمی‌ترند در اروپا زودتر از بقیه هنر‌ها باز تولید شد و اخلاق و هنجارهای جدیدی را پذیرفت که منافی با اخلاق و هنجارهای دینی است. 

امروز فیلم و موسیقی غیر کلاسیک و شو‌ها و انواع سرگرمی‌های دیگر جای آن را گرفته و فحشای مدرن را که در تاریخ بی‌سابقه است با محرک سرمایه و سود برای تولیدکنندگان، و محرک لذت و هیجان برای مصرف‌کنندگان عرضه می‌کند. حوزه تفکر نیز با سرگرمی‌ها کنار آمده و در برابر آن ساکت است یا بعضاً آن را بی‌اشکال یا حتی لازم می‌داند. لیکن بازیگران و علاقه‌مندان حوزه فرهنگ به‌ویژه تفکر از بازیگران سرگرمی‌ها جدا هستند و محیطی‌شان جدا هستند. اولی دانشگاه‌ها و دومی شرکت‌ها و شبکه‌های سرگرمی مثل هالیوود است. 

عده‌ای از مردم عادی بخصوص جوانان عمدتاً به سرگرمی‌ها و گروهی عمدتاً به تفکر و فرهنگ می‌پردازند. اما در هر حال خلط این دو، در مرزهای خاکستری و درهم رفتگی فرامرزی هم در جانب تولید و هم در مصرف‌کنندگان دیده می‌شود. مثلاً در پایان کنفرانسی علمی که مقالات ناب در آن ارائه می‌شود ممکن است ساعتی هم به نمایش رقص و آواز بگذرد؛ اما در هر حال تفاوت آن با سرگرمی‌های هالیودی و بدتر از آن عیان است.

 این درهم رفتگی واقع، موجب سردرگمی ما شده است. ما نیز این دو را ازهم جدا نکرده‌ایم و اصولاٌ مقوله‌ای به عنوان سرگرمی‌ها آن‌گونه که در غرب تعریف شده است در فرهنگ واژگانی ما نیست؛ بنابراین نتوانسته‌ایم با معیار و مقیاس خود این دو را تفکیک و با هر یک برخورد مطلوب را انجام دهیم. حضرت امام (ره) جمله‌ای فرمودند که ما با سینما مخالف نیستیم با فحشا مخالفیم. این تفکیک البته در سینمای جمهوری اسلامی تا حد مقبولی راه خود را پیدا کرد. اما این تفکیک را امروز نمی‌توان به‌راحتی در سینمای غرب انجام داد.

 لیکن در حوزه تفکر مشکل تا این اندازه نیست. تفکر از سرگرمی‌ها جدا است و ما می‌توانیم برخوردی را که متفکران متقدم آثار متفکران دیگر داشته‌اند سرمشق خود قرار دهیم. در حالی که در جانب افراط، کل تفکرات غیر خودی را طرد می‌کنیم و منحط می‌دانیم. یا تفکرات منافی مبانی متقن اعتقادی خود را می‌پذیریم و ترویج می‌کنیم. این خلاف رویه متفکران بزرگ اسلامی گذشته و معاصر است و موجب بسته شدن باب اندیشه ورزی می‌شود. 

اولاً اعتنا به نظرات رقیب از ملزومات ارائه نظریه بدیل است. ثانیاً استفاده از مفردات نظرات دیگران چه به عنوان محرک خلق نظرات جدید و چه به عنوان مصالح و مواد اولیه اگر بر اساس مبانی مفروض ما صورت بپذیرد ضروری است. در عین اینکه کمتر دو نظری هست که از هر جهت متباین و متضاد باشند. در هر حال هوشمندی سیاسی که کار سیاستمداران و اندیشه‌ورزان است به معنی وحشت از تعامل و رقابت فکری نباید باشد. ما باید راه این رقابت و تعامل را در شرایط جدید هموار سازیم. تجارب قبل از انقلاب قابل تکرار نیست و بر فرض هم که باشد ضرورتاً متناسب امروز نیست.

 با توسعه ارتباطات و تسهیل تبادلات اطلاعاتی و علمی و نیز با تسلطی که کشورهای صنعتی در این عرصه کسب کرده‌اند و نیز تمایلات استیلا طلبانه‌ای که در عرصه زبان و دانش و ارزش‌ها بروز می‌دهند راه‌حل‌های امروزی را باید یافت. اما کسب تجربه از گذشته همواره لازم است. قبل از انقلاب علیرغم اینکه نفرت از امپریالیسم و سرمایه‌داری و مارکسیسم در میان علاقه‌مندان اندیشه نوین دینی شدید بود، اما تفاوت هوشمندانه‌ای میان آثار بسیاری از متفکران جهانی و سیاست‌ها و اعمال دولت‌های متبوع آن‌ها قائل می‌شدند و با هریک معامله خاص خود را انجام می‌دادند. در حالی که امروز برخورد‌ها تا حد زیادی کلیشه‌ای و یکنواخت شده است. گمان می‌شود که اعتنا به اندیشه‌های متفکران دیگر در مقام نقد و استفاده و رقابت ملازم آن است که درحوزه سیاست نیز همگرایی با دولت‌های مطبوعشان را خوش بداریم و بر عکس استقلال سیاسی و عزت ملی ما با مطالعه و فهم و نقد و توسعه علمی اندیشه‌های متفکران دنیای صنعتی لزوماً ناسازگار است. 

انقلاب اسلامی هنوز کالای فکری جاذب تراز مایه‌های قبل انقلاب خود به ذهن‌های کنجکاو ارائه نکرده است و این خود فرصتی است که انگیزه اندیشه ورزی دینی را احیا کند. دوستی خبر می‌داد که این روز‌ها ترجمه کتاب‌های شریعتی در تیراژ بالا در شهرهای عراق منتشر می‌شود. آیا داستان اندیشه ورزی ما مثل امواجی است که از فروافتادن سنگی در وسط برکه‌ای ایجاد می‌شود که وقتی به ساحل می‌رسند در مرکز از نفس افتاده‌اند. یا به چشمه جوشانی تبدیل می‌شود که پیوسته آبی گوارا به تشنگان دور و نزدیک می‌رساند؟