علما همواره تلاش می‌کردند جریانات انحرافی موقعیت پیدا نکنند / مبارزات مرجعیت شیعه در طول تاریخ معاصر ایران

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، برنامه «هنگام درنگ» در این هفته با حضور آقایان موسی حقانی، محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران؛ یعقوب توکلی، استاد دانشگاه و اصغر منتظرالقائم، مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، به موضوع «مبارزات مرجعیت شیعه در طول تاریخ معاصر ایران» پرداخت.

اصول و فروع دین تشیع به گونه‌ای است که نمی‌شود سیاست از عبادت و شرعیات جدا باشد

حقانی: در دوران غیبت کبری و قبل از آغاز این دوران از حضرت ولی عصر (عج) درباره اینکه در دوران غیبت شیعیان چه باید بکنند و تکلیف آنها چیست و به چه کسانی باید مراجعه کنند، کسب تکلیف می شود.

فقها از زمان امامان حضور داشتند و نقش مهمی در نشر احکام دینی ایفا می کردند. از امام صادق (ع) در باب مراجعه به فقها روایت داریم. ویژگی فقها را امام حسن عسکری(ع) و نیز امامان قبل ایشان عنوان کرده اند. در دوران غیبت نیز شاهد اداره جامعه شیعی توسط فقها هستیم.

در دوره قاجار با برخورد جدی استعمار با ایران و کشورهای مسلمان، نقش مرجعیت شیعه برجسته تر می‌شود؛ به طوری که مرجعیت شیعه در مقابل تهاجم فرهنگی، اقتصادی و سیاسی غرب همانند سد از خود مقاومت نشان می دهد.

چه جریانی در روحانیت و مرجعیت شیعه وجود دارد که می‌تواند حوادث واقعه را به خوبی تحلیل کند و برای اصلاح امور راهکار ارائه دهد و نیز قادر است بن بست های موجود بر سر راه شیعیان و کشورهای مسلمان را از میان بردارد؟

منتظرالقائم: در دوره قبل از غیبت کبری ائمه سعی داشتند ارتباط شبکه ای شیعیان با امامت به صورت مستمر باشد و این شبکه قادر به حفظ جامعه تشیع باشد، در حالی ‌که خطرات و شبهات فکری وجود داشت.

اصول و فروع دین تشیع به گونه ای است که نمی‌شود سیاست از عبادت و شرعیات و نبایدهای دین جدا باشد؛ از این جهت نیاز به حفظ ارتباط شیعیان با مرجعیت شیعه وجود داشت. در زمان خلفای جور که ائمه در زندان و بند بسر می‌برند، ارتباط ائمه به کمک وکلایی که تعیین می‌کردند، حفظ می شد. این شبکه در دوران غیبت صغری به صورت نیابت خاص ادامه یافت و توانست جامعه تشیع را حفظ کند.

در دوران غیبت کبری شیعیان این تکلیف را با مرجعیت ادامه دادند، البته مرجعیتی که لیاقت و شرایط لازم را دارا باشد. از همان زمان، دغدغه مرجعیت شیعه این بود که بتوانند تشیع را در مقابل آشفتگی سیاسی و فکری و ... به ساحل نجات برسانند.

در طول تاریخ بسیاری از فقها حکومت شیعی ایجاد کردند. در دوره صفویه به دلیل ایجاد تمدن علوی – حکام صفوی تفکر و عقلانیت درست اسلامی نداشتند – علمای شیعه را از شهرهای مختلف جمع نمودند و کانونی برای علمای شیعه به وجود آمد. به همین دلیل در دوران صفویه فرقه‌های ضاله به خاطر حرکت منسجم مرجعیت شیعه قدرت گسترش نداشتند.

در دوران پایانی صفویه و با روی کار آمدن شاهان ضعیف، نفوذ قدرت عقلانی و فکری علما ضعیف شد و علمای اخباری جای آنها را گرفتند؛ به این ترتیب تمدن علوی شکل گرفته در دوران صفوی آرام آرام ضعیف می شود، به طوری که در مقابل تهاجمات بیگانه قدرت ایستادگی ندارد و در نهایت مرجعیت شیعه به عتبات عالیات منتقل می شود.

در سال 1216 وهابیون به عتبات حمله می‌کنند و قتل عام شدیدی در کربلا و نجف اتفاق می‌افتد. همین امر باعث ضعیف‌تر شدن حوزه و مهاجرت علما به ایران می‌شود. در همین دوره جنگ‌های ایران و روس اتفاق می‌افتد. علما در مقابل این تهاجمات موضع‌گیری می‌کنند تا قدرت بیگانه در ایران نفوذ نکند. به دلیل اینکه بیگانگان باورهای مردم را ضعیف می‌کنند و روح خودباوری را از مردم می گیرند، علما بر حسب تکلیف قرآن به بیگانه ستیزی می پردازند.

دفاع علما هم دفاع از اعتقادات است و هم دفاع از سرزمین شیعی

توکلی: این واقعیت وجود دارد که حکومت بنی عباس بر تشیع اعمال زور و محدودیت می نمود. علاوه بر محدودیت، کشتار شیعیان در دوره‌های مختلف اتفاق می‌افتد. با حمله مغول و براندازی حکومت عباسیان فضای جدیدی به وجود می آید.

در کشور ایران برای اولین بار به هویت ملی برگشتیم، فلات ایران به کشور ایران تبدیل شد. در کنار این هویت ملی، هویت دینی نیز شکل گرفت. اعتقاد به اینکه حاکمان واقعی صفویان نیستند در بین حاکمان صفویه به وجود آمد. با شکل گیری جامعه شیعی هجوم حکومت عثمانی شروع می‌شود. بعد از دوره صفویه هجوم روس ها نیز مطرح می شود.

بین مرجعیت شیعی با حاکمیت صفویه همراهی وجود دارد. شاه صفویه نیز این امر را می فهمد که باید از مرجعیت شیعی کمک بگیرد. در زمان هجوم و ورود بیگانگان همکاری و همراهی مرجعیت شیعه با حاکمان بیشتر می‌شود. هر جا امکان دفاع شکل گرفت علما ایستادگی کردند. این دفاع هم دفاع از اعتقادات است و هم دفاع از سرزمین شیعی.

مرجعیت شیعه دفاع از تشیع و صیانت از ایران را به عنوان یک اصل از رفتار سیاسی خود می‌داند

حقانی: پیش شرط حاکم عثمانی برای خاتمه دادن به جنگ این بود که اسم ایران و رسم تشیع را کنار بگذارید تا با هم گفت وگو کنیم. این دو مقوله مورد قبول و پذیرش حکومت عثمانی نبود.

مرجعیت شیعه نه تنها دفاع از تشیع، که صیانت از ایران را نیز به عنوان یک اصل در رفتار سیاسی خود قرار می‌دهد. این امر طبیعی است؛ چرا که در زمانی که علما در این کشور می توانند شیعه را پرورش دهند، پس باید از این خاک نیز دفاع کنند. به جنگ های ایران و روس اشاره داشتید. پشت پرده جنگ های ایران و روس، انگلیس هم قرار داشت. شاید بشود گفت محرک این جنگ ها انگلیسی ها بودند.

در مقابل این تهاجم فتوای جهاد توسط علما، در حالی‌که حاکم کشور امام معصوم نیست، صادر می شود. چه می‌شود که عالم شیعی به این نتیجه می رسد که حکم جهاد صادر کند؟

ارتباط شیعه با مرجعیت، اطاعت اختیاری و ایمانی است

توکلی: در خصوص اطاعت سیاسی و اطاعت از رهبران تقسیم بندی دارم. یک نوع از اطاعت، اطاعت اجبار است که حاکمان اطاعت را به مردم تحمیل می کنند و مردم به واسطه ترسی که از حاکم دارند، اطاعت می کنند.

ویژگی شیعه به ساختار ولایی که از پس ساختار وکالتی درآمد، برمی‌گردد

نوع دیگر اطاعت، اختیاری و ایمانی است. این اطاعت همانند تبعیت مسیحی از مسیح یا تبعیت یهودی از موسی است. پدیده اطاعت ایمانی و اختیاری را در ارتباط با مرجعیت شیعه داریم. این نکته‌ای است که بسیاری از تحلیل‌گران از درک آن عاجزند. لذا در بحث مرجعیت اعتقاد عمیقی شکل گرفته است که آنچه مرجع دینی می‌گوید براساس رأی پیامبر است. تشیع با این نوع رابطه باقی مانده است. ویژگی شیعه به ساختار ولایی که از پس ساختار وکالتی درآمد، برمی‌گردد.

چرا علما در مقابل تهاجم بیگانگان به سرزمین های سنی‌نشین نیز فتوای جهاد صادر می‌کنند؟

در دوره های گوناگون تلاش شد تا سرزمین تشیع از بین برود. علما نه تنها در حفظ سرزمین شیعی، بلکه در مقابل تهاجم بیگانگان به سرزمین های سنی‌نشین نیز فتوای جهاد صادر می‌کنند.

صفویه به سمت تمدن سازی حرکت کردند

حقانی: خدمت صفویان هم در استقلال یافتن ایران و هم در رسمیت یافتن تشیع قابل اغماض نیست و نمی توان از کنار آن گذشت. صفویه به سمت تمدن سازی حرکت کردند. موضع گیری مرجعیت شیعی در مقابل تهاجمات غیر نظامی به کشور – سیاسی، فرهنگی و اقتصادی – چه بوده است؟

استعمار نو برای ماندن و تغییر شرایط بر اساس اهداف خود آمده است

منتظرالقائم: امامان شیعه همواره دیده بانانی فکری برای دفاع از عقاید دینی بودند. شاگردان خود را نیز این چنین تربیت می‌کردند که در منازعات فکری بتوانند پیروز باشند. این جریان در تمام زمان ها ادامه پیدا می کند.

علما همواره در تلاش بودند تا جریانات انحرافی موقعیت پیدا نکنند

در دوره صفویه بسیار کم جریان انحرافی داریم؛ چرا که مرجعیت با قدرت قدم بر می داشت، اما زمانی که موقعیت اصولی علما ضعف می‌شود این جریانات انحرافی قدرت و گسترش پیدا می‌کنند. علما همواره در تلاش بودند تا جریانات انحرافی موقعیت پیدا نکنند. در تاریخ موضع گیری علما در مقابل بابیت و وهابیت وجود دارد؛ چراکه ساخته دست استعمار انگلیس است.