هنگام تردید در صحت یک علم چه باید کرد؟/ دانشمند، دانشجو و خاشاک‏ روی آب چه کسانی هستند؟

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ در دنیای کنونی مهم‌ترین ملاک رتبه‌بندی جوامع، میزان پیشرفت علمی آنهاست. در واقع بارزترین و مؤثرترین عنصر در پیشرفت جوامع در عرصه‌های مختلف را می‌توان میزان رشد علم و دانش دانست.
جوامع توسعه‌یافته با توسل به این عنصر مهم توانسته‌اند بیشترین میزان رشد و توسعه در عرصه‌های مختلف را تجربه کنند و بالتبع فرمولی که این جوامع برای توسعه ارائه می‌دهند تکیه بر علم و دانش صرف است.

آیا فرمول توسعه و پیشرفت اسلامی با فرمول غربی یکسان است؟

در واقع غرب زمانی به اوج شکوفایی خود رسید که به دین و امر دینی پشت کرد و به علم و امور کاملا تجربی روی آورد.

اما آیا فرمول توسعه و پیشرفت اسلامی با فرمول غربی یکسان است!

علم مقوله‌ای تازه و جدید در اسلام نیست. پیش از آن که غربیان با تجربه رنسانس به اوج شکوفایی خود برسند؛ مسلمانان با اتکا بر اسلام و توصیه‌های اسلامی در زمینه علم، به متمدن‌ترین ملت‌ها در طول تاریخ تبدیل شده بودند؛ هرچند که در دوران‌های بعدی با پشت کردن و بی‌توجهی به همین امور از اوج موفقیت سقوط کرده و در ردیف ملت‌های عقب افتاده قرار گرفتند.

در واقع ما به دنبال ارائه حرف تازه‌ای نیستیم، بلکه به دنبال یادآوری توصیه‌های ائمه در زمینه علم هستیم تا با اتکا بر همین اصول دوباره سیر صعودی خود را طی کنیم.

در این مقاله به مناسبت بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه در سرتا سر کشور به ارزش و جایگاه علم و علم‌آموزی در کلام امیرمؤمنان می‌پردازیم.

ظاهر اسلام، علم و باطنش حکمت است

امام علی (ع): اسلام ظاهرش علم‏، و باطنش حكمت است، نوآورى‏هاى آن پايان نگيرد و شگفتى‏هايش تمام نمى‏شود. (1)

در برخورد اولیه با هرکسی یا چیزی آن چه مبنای قضاوت قرار می‌گیرد ظاهر آن است. امام علی (ع) برای ارائه یک تعریف از اسلام به اولین چیزی که توجه می‌کنند ظاهر اسلام است. ایشان ابتدا سعی دارند ظاهر اسلام را در ذهن مخاطب شکل دهند و بعد به سراغ سایر امور بروند.

حضرت می‌فرمایند: اگر می‌خواهید اسلام را بشناسید بدانید که مشخصه ظاهری اسلام علم است. اگر می‌خواهید یک مسلمان واقعی حتی فقط در ظاهر باشید؛ پس باید عالم باشید.

علم از نگاه امام علی(ع) به مثابه اعضای بدن است

حضرت علم را به بدن یک انسان تشبیه می‌کند و بعد بسیار دقیق و موشکافانه به تشریح اجزای بدن آن می‌پردازد.

ای طلب‌کننده علم، علم دارای فضایل زیادی است؛ رأس ان فروتنی و چشمش دوری از حسد و ادبش فهم و زبانش راستی است و حفظش جست‌وجو و قلبش خوش‌نیتی و عقلش شناخت اشیاء و کارهاست. دستش بخشش و پایش زیارت علماست ... (2)

حضرت در این حدیث بسیار ظریف صفاتی را که علماء باید به آن آراسته باشند را برمی‌شمرد و به طور ضمنی به افراد گوشزد می‌کند که عالم را با این صفات بشناسید.

استواری دین و دنیا

امیرالمؤمنین فرمود: (به جابر بن عبد اللَّه انصارى فرمود) اى جابر! استوارى دين و دنيا به چهار چيز است: عالمى كه به علم‏ خود عمل كند، جاهلى كه از آموختن سرباز نزند، بخشنده‏اى كه در بخشش بخل نورزد، و فقيرى كه آخرت خود را به دنيا نفروشد. (3)

در واقع ائمه آن چنان جایگاه والایی برای علم و عالم قائل می‌شوند که برای نشان دادن قدر و منزلت علم در اسلام، به شیعیان می‌گویند که دین و دنیا خود را تصور کنید. استواری و پابرجایی هر دو اینها در گرو استواری 4چیز است؛ اولین انها عالم است اما نه هر عالمی! عالم همراه با عمل

اگر علم به همراه عمل در میان شما نباشد دنیا دچار تزلزل و سستی می‌شود.

اقسام علم
هرگاه در صحت علمی تردید کردید چه کنید؟

و درود خدا بر او، فرمود: علم‏ دو گونه است: علم‏ فطرى و علم‏ اكتسابى، علم‏ اكتسابى اگر هماهنگ با علم‏ فطرى نباشد سودمند نخواهد بود. (4)

 

حضرت یک معیار اصیل را در اختیار ما قرار می‌دهند که در هنگام تردید در صحت یک علم به ان متوسل شویم. حضرت می‌گویند هرگاه در علمی تردید کردید آن را به فطریات خود ارجاع دهید. شاید علوم اکتسابی در طول زمانها و متناسب با شرایط تغییر کنند، اما امور فطری هیچ‌گاه تغییر نمی‌کنند؛ یعنی هرگاه علوم فطری و اکتسابی در راستای یکدیگر قرار داشتند در سودمندی آن تردید نکنید، اما اگر در مقابل یکدیگر قرار داشتند پس قطعا سودمند نخواهد بود.

شناخت علم راستین

اى كميل بن زياد! شناخت علم‏ راستين (علم‏ الهى) آيينى است كه با آن پاداش داده مى‏شود، و انسان در دوران زندگى با آن خدا را اطاعت مى‏كند، و پس از مرگ، نام نيكو به يادگار گذارد. دانش فرمانروا، و مال فرمانبر است. (5)

بی‌ارزش‌ترین دانش

بى‏ارزش‏ترين دانش، دانشى است كه بر سر زبان است، و برترين علم‏، علمى است كه در اعضا و جوارح آشكار است. (6)

علوم مختلف تنها زمانی ارزشمند تلقی می‌شوند که برای افراد درونی شده باشند و وقتی امری در تمام وجود فرد ریشه دوانیده باشد؛ در تمام حالات و حرکات فرد ظهور می‌یابد.

در اینجا حضرت به یکی از مسائل مهم در تعلیم و تربیت اشاره می‌کند. در واقع تا زمانی که علوم مدنظر خانواده‌ها و یا حتی معلمین و ... برای دانش اموزان درونی نشود، نمی‌توان از انها توقع داشت که ان امور را انجام دهند. برای مثال حجاب، همه دانش اموزان دختر ما با حجاب به طور نسبی آشنا می‌شوند اما آیا این اشنایی می‌تواند انها را ملزم به رعایت حجاب بکند؟

علم از نگاه نبی مکرم اسلام چیست؟

مردی خدمت رسول خدا آمد و گفت: یا رسول اللّه علم چیست؟ فرمود: سکوت کردن.

گفت: سپس چه؟ فرمود: گوش‏ فرا دادن. گفت: سپس چه؟ فرمود: حفظ کردن. گفت: سپس چه؟ فرمود: به آن عمل‏ کردن. گفت: سپس چه؟ فرمود: انتشارش دادن.

مهارت خوب گوش کردن

شاید بزرگ‌ترین مشکل دانش‌آموزان و دانشجویان ما در خوب گوش کردن باشد. ما در جریان تحصیل و یا حتی در تربیت فرزندانمان خوب گوش کردن را به آنها آموزش نمی‌دهیم. وقتی آنها در دومین مرحله فراگیری علم این چنین دچار ضعف باشند، یا به مراحل بالای علمی نمی‌رسند و یا اگر برسند با کم وکاست های فراوان می‌رسند.

دانشمند، دانشجو و خاشاک‏ روی آب

امام صادق گفت: مردم بر سه دست شوند: دانشمند، دانشجو و خاشاک‏ روی آب، ما دانشمندانیم و شیعیان ما دانشجویان، و مردم دیگر خاشاک روی آب.

وقتی پیشوای ما امام صادق علیه السلام، ائمه را به عنوان دانشمندان و شیعیان را به‌عنوان دانشجویان معرفی می‌کند. به نحوی ظریف سعی بر بیان این امر دارد که اگر می‌خواهید از شیعیان ما باشید پس دائما در طلب علم باشید.

علوم ممنوعه در دین

اى مردم، از فرا گرفتن علم‏ ستاره‌شناسى براى پيشگويى‏هاى دروغين بپرهيزيد، جز آن مقدار از علم‏ نجوم كه در دريانوردى و صحرانوردى به آن نياز داريد، چه اينكه ستاره‌شناسى شما را به غيب‌گويى و غيب‌گويى به جادوگرى مى‏كشاند، و ستاره شناس چون غيب‌گو، و غيب‌گو چون جادوگر و جادوگر چون كافر و كافر در آتش جهنم است. با نام خدا حركت كنيد. (7)

حضرت با بیان این نکته توجه شیعیان را به این سمت می‌برند که همه علوم  نه تنها مفید نیستند، بلکه برخی از آنها مضر و مایه انحطاط آدمی نیز هستند؛ پس قبل از ورود به هر علمی از سودمندی آن برای دنیا و آخرتتان اطمینان حاصل کنید.

ايمان‏ ضروری‌ترین همراه علم

ايمان روشن‏ترين راه‏ها و نورانى‏ترين چراغ‏هاست، با ايمان مى‏توان به اعمال صالح راه برد، و با اعمال نيكو به ايمان مى‏توان دسترسى پيدا كرد. با ايمان، علم‏ و دانش آبادان است و با آگاهى لازم، انسان را از مرگ مى‏هراسد. (8)

 

مرتضی مطهری در کتاب «انسان و ایمان» ضمن اشاره به وجود تضاد بین علم و ایمان در عهد عتیق و در نتیجه، تقسیم‏ تاریخ تمدن اروپا به عصر ایمان و عصر علم می‏نویسد: برخلاف مسیحیت «تاریخ‏ تمدن اسلامی تقسیم می‏شود به عصر شکوفایی که عصر علم و ایمان است، و عصر انحطاط که علم و ایمان توأما انحطاط یافته‏اند.

اسلام برای به بارآمدن و شکوفا شدن جوامع اسلامی یک فرمول ارائه می‌دهد. فرمولی که اگر یکی از اجزای آن را حذف کنیم نتیجه‌ای متفاوت از نتیجه پیش بینی شده می‌دهد. علم همراه ایمان به شکوفایی ملل منتج می‌شود.

راويان علم،‏ فراوان و عمل‌كنندگان آن اندك

چون روايتى را شنيديد، آن را بفهميد و عمل كنيد، نه بشنويد و نقل كنيد؛ زيرا راويان علم‏ فراوان، و عمل كنندگان آن اندكند. (9)

علم و عمل پيوندى نزديك دارند و كسى كه دانست بايد به آن عمل كند؛ چرا كه علم، عمل را فراخواند، اگر پاسخش داد مى‏ماند وگرنه كوچ مى‏كند. (10)

علامت عالم:

پس علامت عالم این است که می‌بینی ایشان را که در علم حریص هستند و علمشان در بردباری است و یا بردباری آنان از علم شان به شما خبر می‌دهد.

حضرت بردباری را قرین علم می‌دانند، به نحوی که به ما یک راهکار ارائه می‌دهند و می‌گویند: اگر می‌خواهی بفهمی فردی عالم است ببین صبر او چه قدر است! مسلما کسی که تحمل اشتباهات دیگران برای او سخت است و یا دائما سعی در نشان دادن مقام علمی خود دارد در جرگه علما قرار نمی‌گیرد.

اشتباهات علمی و عملی شاگردان در نظر عالم کوچک و ناچیز به نظر می‌رسد و این است رمز رشد و رسیدن به درجات بالای علمی!!!

چرا علماء هم ردیف انبیا قرار داده شده‌اند؟

شریعتی می‏نویسد: «علماء امتی افضل من انبیاء بنی‌اسرائیل»؛‏ (دانشمندان امت من، برتر از علماء بنی اسرائیلند). در این سخن، پیامبر اسلام(ص) عالم را هم ردیف و مشابه پیامبر، و علم را ادامهء نبوّت می‏داند... این علم مسئول است، مسئولیتی که همراه و همگام نبؤت است و همین نتیجه را در حدیثی دیگر باز می‏گوید که: «العلماء ورثة الانبیاء» (دانشمندان وارثان پیامبرانند)! چه چیز به ارث می‏برند؟ آگاهی را و مسئولیت در برابر زمان و نسبت به سرنوشت مردم را.

در اسلام، عالم یک داننده بی‏تعهد و دارنده مشتی یا خرواری یا خرمنی دانستنی در مغز نیست‏. او انبوهی از معلومات و اطلاعات فنی تخصصی‏ نیست، بلکه مسئول است (11).

زمان عمل کردن به دانش

و درود خدا بر او، فرمود: علم‏ خود را نادانى، و يقين خود را شك و ترديد مپنداريد، پس هرگاه دانستيد عمل كنيد و چون به يقين رسيديد اقدام كنيد. (12)

حضرت آن چنان جایگاه عمل کردن به علم را مهم می‌داند که به عمل همراه با علم بسیار سفارش کرده‌اند و شیعیان را نیز متوجه این امر کرده‌اند که به محض آن که علم به دست اوردید عمل کنید؛ زیرا در غیر این صورت انبوهی از علم خواهید داشت بدون آن که ذره‌ای عمل داشته باشید و این است نهایت بی‌خاصیتی علم!

علم بهتر است یا ثروت؟؟؟

اى كميل: دانش بهتر از مال است؛ زيرا علم‏، نگهبان تو است، و مال را تو بايد نگهبان باشى؛ مال با بخشش كاستى پذيرد امّا علم‏ با بخشش فزونى گيرد، و مقام و شخصيّتى كه با مال به دست آمده با نابودى مال، نابود مى‏گردد. (13)

تشنگان مال و علم‏

امیر المؤمنین (ع) گفت: ای مردم بدانید کمال دین طلب علم و عمل‏ بدان است. بدانید که طلب علم بر شما از طلب مال لازم‌تراست؛ زیرا مال برای شما قسمت و تضمین شده. عادلی(که خداست) آن را بین شما قسمت کرده و تضمین نموده‏ و به شما می‏رساند، ولی علم نزد اهلش نگهداشته شده و شما مأمورید که آن را از اهلش‏ طلب کنید؛ پس آن را بخواهید.

امیرالمومنین و سایر ائمه در بسیاری از احادیث به بررسی تفاوت علم و مال پرداخته اند، چرا؟

چرا این همه علم و ثروت مورد مقایسه قرار گرفته‌اند؟

در واقع ائمه قبل از همه افراد، از دوراهی‌ها و تردیدهایی که انسانها در طول زندگی با آن مواجه می‌شوند اطلاع دارند. یکی از این دوراهی‌ها که هیچ‌گاه انسانها را رها نمی‌کند دو راهی علم و ثروت است.

حضرت با بیان برتری‌های علم نسبت به ثروت سعی در معطوف کردن تمام توجه‌ها به علم دارند. تا شاهد جامعه‌ای علمی باشیم نه جامعه حریص و خودخواه در طلب مال و ثروت.

پی نوشت ها :

1- نهج البلاغة ص281
2- علم و علما در نهج البلاغه، محمد حسن ادریسی
3- نهج البلاغة ص719
4- نهج البلاغة ص709
5- نهج البلاغة ص 659
6- نهج البلاغة ص643
7- نهج البلاغة ص127
8- نهج البلاغة ص289
9- نهج البلاغة ص 645
10- نهج البلاغة ص 715
11- مجله ایران نامه  بهار 1363 - شماره 7 ،علم و علماء در زبان قرآن و احادیث، جلال متینی
12- نهج البلاغة ص 697
13- نهج البلاغة ص 659