تنها هدفی که درجنگ‌های ‌پیامبر(ص) وعلی(ع) وجود داشت/ چگونه مردم در 8 سال جنگ به وصیت‌ علی (ع) عمل کردند؟

گروه دین و‌ اندیشه «خبرگزاری دانشجو» - زهرا سالاری طرزقی؛ جهاد، جایگاه ارزشی ویژه‌ای در اسلام دارد و حقیقتاً می‌توان آن را در زمره مهم‌ترین امور دینی به شمار آورد؛ به گونه‌ای که این مسئله در آیات و کلام معصومین (ع) مشهود است.

 

اینک به مناسبت سالروز آغاز جنگ تحمیلی که 31 شهریور 1359 توسط رژیم بعثی عراق و با حمایت کشورهای غربی و با هدف براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران بر کشور عزیزمان تحمیل شد بر آن شدیم تا این فریضه الهی را بر مبنای کلام گهربار حضرت علی (ع) مورد تبیین و بررسی قرار دهیم.

در مکتب اسلام ارزش جهاد به احیای ارزش‌های دینی و الهی است، لذا مجاهد باید تمام توجه خود را برای نیل به این هدف معطوف کند؛ در واقع انگیزه جهاد باید فی سبیل الله باشد، به همین خاطر امیرالمومنین علی (ع) جهاد را به قید «فی سبیل الله» مقید می‌کند تا بدین وسیله هدف و انگیزه دینی را از غیر دینی متمایز سازد: «الله فی الجهاد باموالکم و انفسکم و السنتکم فی سبیل الله»؛ همین قید فی سبیل الله مسلمانان را ملزم می‌دارد تا در میدان جهاد تمام تعصبات قومی نسبی و ملی را کنار گذاشته و تنها بر محور حق و با هدف مقابله با دشمنان بجنگند.

البته بدیهی است که اسلام دین رحمت، صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز است و وجوب آن صرفاً جنبه تدافعی دارد و هرگز تجاوزگری، ظلم و ستم و تضییع حقوق دیگران را برنمی‌تابد؛ چرا که حقیقت و ماهیت جهاد چیزی جز دفاع نیست، دفاع از جان و مال و ناموس؛ چنان که اگر کسی در این راه کشته شود شهید است.

اما گاهی جهاد برای دفاع از استقلال و شرافت یک ملت است که بر همه افراد جامعه واجب کفایی است.

 

سومین مصداق جهاد، جایی است که انسان‌هایی مورد ظلم و ستم قرار گرفته باشند که در این صورت بر همه مسلمانان واجب است تا در حد توان، آنها را مورد حمایت و مساعدت خود قرار دهند.

این بدان معناست که هر چند طبیعت جنگ در اسلام تدافعی است، ولی گاهی مسئله دفاع، تهاجم را ضروری می‌سازد که نمونه بارز این مسئله دفاع از مردم مظلوم فلسطین است که با تعبیر مداخله بشردوستانه از آن یاد می‌شود؛ این نوع جهاد گر چه در ظاهر شکل تهاجمی دارد، اما در واقع دفاع از مردمی است که مورد ظلم و ستم رژیم غاصب صهیونیستی واقع شده‌اند و از آن جایی که این مردم عضوی از جامعه بزرگ انسانی هستند، دفاع از آنها بر سایر انسان‌های مومن و متعهد لازم است.

چهارمین مورد جهاد جایی است که حقوق انسانی افراد به خطر افتاده و عده‌ای مانع رسیدن پیام اسلام به آنان می‌گردند؛ چرا که از نظر اسلام همان گونه که دفاع از جان و مال و ناموس از واجبات است، دفاع از دین نیز امری واجب به شمار می‌رود؛ چه اینکه بدون مقابله با این عناصر دین‌ستیز امکان ندارد دین به حیات خود ادامه دهد، چنان که امام حسین (ع) برای دفاع از دین، خود و عزیزترین کسانش را فدا کرد.

اما آنچه که بیانش ضرورت دارد، این است که جهاد - چه در راه دفاع از جامعه اسلامی و حقوق مظلومان و چه برای تبلیغ دین و برداشتن موانع از سر راه هدایت انسان‌ها و گسترش اسلام - در هر صورت دفاع از حقوق انسانی است، نه اشباع خودکامگی دنیاخواهان و قدرت‌طلبان.

لذا خداوند متعال در قرآن کریم در 11 مورد جهاد را با کلمه «فی سبیل الله» آورده که این قید دلالت بر آن دارد که کشیدن شمشیر و کشتن و کشته شدن تنها باید برای خدا باشد؛ همچنان که جنگ‌های صدر اسلام از نخستین روز جهاد در راه خدا در مدینه به فرمان پیامبر (ص) تا جنگ نهروان در زمان خلافت حضرت علی (ع) هیچ کدام برای نان و زر و زور و کشورگشایی نبوده، بلکه همه آنها یک هدف داشته‌ و آن، برداشتن موانع برای حرکت به سوی پروردگار بوده است.

علامه محمدتقی جعفری در صفحه 509 کتاب «حکمت اصول سیاسی اسلام» این حقیقت را با بیان زیبایی توضیح داده‌اند: «شمشیر در دست علی بن ابیطالب (ع) و پیروان مکتب او - که بر مبنای انسان شناسی و انسان محوری حرکت می‌کند - چاقوی عمل جراحی در دست طبیبی است که شاگرد حق است و مشیت حق را در آن شمشیر و جان فاسد سرایت کننده را در انسان مورد عمل خود می‌بیند. آری، ما طبیبانیم شاگردان حق.»

از همین رو هنگامی که نهج‌البلاغه را می‌گشاییم ناگاه چشم ما روی خطبه جهاد متوقف می‌گردد و فرمانده شجاع و دلاوری را می‌بینیم که لباس رزم به تن کرده و دقیق‌ترین دستورات و تاکتیک‌های جنگی را برای افسران خود تشریح می‌کند و به بیان اهمیت و فضیلت جهاد می‌پردازد و مردم را به قیام در برابر غارتگران شام تشویق می‌کند و در ضمن آن، آگاهی خود را به فنون و مدیریت جنگ بیان می‌دارد.

این فرمانده دلاور در ابتدای خطبه، جهاد را دری از درهای بهشت معرفی می‌کنند و معتقدند که خداوند این در را به روی اولیای خاص خود گشوده است. پیامبر اکرم (ص) نیز برای بهشت دری به نام باب المجاهدین قائل شده‌اند که مجاهدان فی سبیل الله روز قیامت آن را در برابر خود گشوده می‌بینند، درحالی که شمشیرها را به کمر بسته‌اند و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند؛ این در حالی است که سایر مردم در انتظار حساب‌اند.

حضرت علی (ع) در قالب جمله‌های کوتاهی به بیان فلسفه جهاد و آثار پر برکت آن می‌پردازند:

1. ایجاد امنیت اجتماعی و سد دفاعی در برابر دشمن: آن حضرت جهاد را به مثابه زره رخنه ناپذیر و سپر محکمی دانسته‌اند که به واسطه آن امکان نفوذ بدخواهان از بین می‌رود و امنیت اجتماعی برقرار می‌گردد؛ در واقع از دید آن حضرت اگر روح مسلمان روح جهاد بوده و همیشه مجهز به این سپر الهی باشد دیگر هیچ دشمنی توانایی تجاوز و سلطه بر آنان را نخواهد داشت.

جامعه اسلامی ما (ایران) درست در چنین وضعی قرار دارد و این مسئله را می‌توان مرهون رشادت‌های جان بر کفان نیروهای مختلف نظامی دانست؛ به نحوی که فکر جنگ با ایران، ابرقدرت‌ها و مستکبران را به ترس و واهمه می‌اندازد.

2. پیروزی همیشگی: در فرهنگ ما جهاد عامل پیروزی است و این همان منطق قوی و نیرومند اسلام است که به پیروان خود می‌آموزد که در پیکار با دشمنان و در صحنه جهاد همیشه پیروز هستید. اگر بر دشمن غالب آیید، پیروزید و اگر در راه خدا شهید شوید باز هم پیروز هستید؛ این فرهنگ کارآمدی خود را در دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس و حتی تا کنون به اثبات رسانده است.

علی (ع) نیز در قسمت پایانی نامه 35 چنین می‌فرمایند: «به خدا سوگند اگر هنگام ملاقات با دشمن و نبرد و جهاد با او، آرزوی شهادت در وجودم نبود و اگر با رغبت تمام، دل به مرگ در راه خدا ننهاده بودم هرگز نمی‌خواستم که حتی یک روز با این یاران سست عنصر و گریزان از جنگ و جهاد بگذرانم.»

3. عزت و سربلندی: یکی از مهم‌ترین دستاوردهای جهاد، عزت و سرافرازی است. حضرت علی (ع) در این باره فرموده‌اند: «الجهاد عز للاسلام؛ جهاد عزت و سربلندی اسلام است» و یا این سخن ایشان که: «خداوند جهاد را مقرر فرمود برای عزت اسلام.»

4. تقرب به خداوند: آن حضرت در خطبه 110 نیز در بیان چگونگی تقرب به پروردگار می‌فرمایند: «همانا بهترین وسیله تقرب به پروردگار عبارت است از ایمان به خدا و رسول و جهاد در راه پروردگار که باعث سربلندی اسلام است.

از دیگر فواید جهاد می‌توان به مواردی چون پیشرفت و برقراری عدالت، ایجاد وحدت در بین مسلمین، اصلاح دنیا، خیر و برکت، از خودگذشتگی، آزادمنشی و مبارزه با انانیت‌ها در زندگی فردی و اجتماعی اشاره کرد.

امیرالمومنین (ع) در خطبه جهاد به آثار شوم ترک جهاد نیز اشاره داشته‌اند که موارد زیر از آن جمله‌اند:

1. ذلت و خواری: از نظر اسلام، دفاع از اموال و حریم شخصی، استقلال، کیان و شرافت یک ملت و حقوق انسانیت، امری ضروری است، آن سان که کوتاهی و سستی در این مسئله، ذلت دنیا و خواری و عذاب آخرت را در پی دارد. حضرت محمد (ص) در این مورد فرموده‌اند: «کسی که جهاد را ترک کند خداوند لباس ذلت بر او می‌پوشاند و در زندگی مادی نیز گرفتار فقر و تنگدستی می‌شود.»

2. جسور شدن دشمن و گرفتار بلا شدن: این عارضه اجتناب ناپذیرتر و شکننده‌تر از اولی است؛ زیرا وقتی که کسی این مسئولیت را به دیگری واگذارد و خود در آن سستی کند، رشته اتحاد گسیخته می‌شود و دشمن بی آن که احساس مانعی کند، حمله‌ور می‌شود و در پی حملات مکرر، شهرها و آبادی‌ها یکی پس از دیگری سقوط می‌کند.

سخن مولای متقیان علی (ع) در خطبه معروف جهاد بر همین نکته دلالت دارد: «شما تکلیف جهاد را به گردن یکدیگر‌ انداختید و از یکدیگر گسیختید و بی یاور گشتید تا در نتیجه غارتگرها شما را متلاشی ساختند و بر وطن‌های شما مسلط شدند.»

3. عدم برقراری عدالت و انصاف: حق و عدالت از آنِ کسانی است که در صحنه اجتماع نقش و موجودیت خود را ایفا کنند؛ وقتی فرد یا جامعه‌ای خود را از این مجرا بیرون کشد، همواره ستمدیده خویشتن است و نمی‌تواند انتظار عدالت و انصاف را داشته باشد؛ همچنان که حضرت در همان خطبه جهاد در بیان مضرات ترک جهاد، محروم شدن از رعایت انصاف را نیز عنوان می‌کند: «و منع النصف»

4. تباه شدن عقل و فهم انسان: افراد ضعیف، ناتوان و شکست خورده دائماً گرفتار توهم‌ هستند و در ارزیابی واقعیت‌ها آن چنان که هست، ناتوانند؛ به طوری که وحشت از دشمن سبب می‌شود که گرفتار کابوسی از تخیلات هولناک گردند؛ تعبیر آن حضرت از این عارضه چنین است: «و ضرب علی قلبه بالاسواد؛ دل او در پرده‌های گمراهی نهان می‌گردد.»

5. ضایع شدن حق: ضرب‌المثل معروف «حق گرفتنی است نه دادنی» بر همین نکته تاکید دارد؛ در واقع امتی که جهاد را وانهد، حق از او گرفته می‌شود؛ چرا که زورگویان جهان‌خوار و غاصبان طغیانگر هرگز حق را به صاحبان حق نسپرده‌اند؛ کلام آن حضرت در خطبه 29 چنین است: «لا یدرک الحق الا باالجد؛ حق جز با تلاش بدست نمی‌آید.»

6. محکوم شدن به خواری و ادباری: «و سیم الخسف»؛ از جایی که خسف و خسوف به محو شدن نور ماه گفته می‌شود، بنابراین تارکان جهاد در واقع در طریق محو و نابودی گام برمی‌دارند؛ در طول تاریخ به کرات دیده شده اقوام و ملت‌هایی که بر اثر سستی در جهاد، خود و کشورشان از صحنه روزگار محو شده ‌است.

دیگر مضرات و پیامدهای ترک جهاد شامل آسیب‌پذیر بودن و ناتوانی در دفع ضربات دشمن، شکست جبران ناپذیر، دلهره و اضطراب دائمی و گرفتاری در ناملایمات است.

به این ترتیب می‌بینیم که امام علی (ع) در این خطبه چه حقایق مهمی را درباره آثار بزرگ جهاد در سرنوشت جوامع انسانی بیان کرده و ترسیمی بسیار منطقی از مسئله جهاد و فلسفه آن نشان داده‌اند. این تحلیل‌ها حاکی از آن است که لازم است جهاد نه تنها به خاطر پاداش‌های معنوی و اخروی، بلکه به خاطر ارزش‌هایی که در همین زندگی دنیوی دارد، مورد توجه قرار گیرد.

البته نباید فراموش کرد که جهاد به مجاهدت و پیکار در صحنه جنگ محدود نمی‌شود، بلکه بزرگ‌ترین جهاد، ستیز و مبارزه با نفس اماره (بزرگترین دشمن انسان) است که از آن به عنوان «جهاد اکبر» یاد می‌شود.

اگر با جهاد اصغر، سربلندی دنیا و آخرت حاصل آید، با جهاد اکبر، لقاء الله در انتظار مومنین است. در سخنان امیرالمومنین علی (ع) جملات زیادی است که دلالت بر آن دارند که بالاترین پیکارها و برترین جهاد در مبارزه با نفس اماره است: «افضل الجهاد مجاهدة المرء نفسه؛ برترین پیکار و جهاد آن است که مرد (انسان) با نفس اماره اش بجنگد.»

ما در جریان جنگ تحمیلی شاهد بودیم که رزمندگان اسلام با تاسی به سیره رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار و با تاسی از کربلا و امام حسین (ع)، چهره حقیقی اسلام را نمایان ساخته و با الهام از پیام هیهات من الذله عاشورا به مثابه چراغی فروزان، روشنگر راه آزادگان و حسینیان بودند.

البته این مجاهدت‌ها به پیکار و ستیز رزمندگان در جبهه‌ها محدود نمی‌شود، بلکه قشرهای مختلف از پیر و میانسال و جوان و همچنین تحصیلکرده و بی سواد، دست به خلق حماسه‌هایی جاودانه زدند که در تاریخ ایران بی سابقه است.

حضرت علی (ع) در وصیت نامه خود به امام حسن(ع) و امام حسین (ع) فرمودند: «بترسید از خدا درباره جهاد با مال و جان و زبانتان در راه خدا.» مردم ما در جریان این جنگ به خوبی نشان دادند که وقتی نتوانستند با جان خود در میادین جنگ حضور پیدا کنند، با صرف مال و ارسال کمک‌های نقدی و غیر نقدی به جبهه‌ها، این فریضه مقدس را بجا آوردند و حتی کسانی که استطاعت آن را نداشتند برای پیروزی رزمندگان دعا ‌کردند و در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی از قبیل انتخابات، تظاهرات و تحصن‌های مختلف شرکت نمودند و عظمت روح والای انقلابی خود را به نمایش گذاشتند.

از مهم‌ترین دستاوردهای این جنگ می‌توان به احیای روحیه کفرستیزی و مقاومت اشاره کرد، به نحوی که باب متروک جهاد گشوده شود؛ چرا که امام خمینی (ره) در مرحله‌ای پا به عرصه ظهور گذاشتند که برخی ارزش‌ها و فرهنگ‌های ما منسوخ شده بود، اما ایشان با برقراری نظام جمهوری اسلامی و سپس هدایت و رهبری افراد جامعه، فرهنگ مقاومت و جهاد را احیا کردند.

اینک بعد از گذشت سال‌های متمادی از آن حماسه عظیم ضرورت دارد تا نسل جوان با حقایق و واقعیت‌های آن دوران آشنا شود؛ همچنین باید این نسل را بیشتر با فرهنگ ایثار، شهادت و جهاد آشنا کرد؛ چرا که ترویج فرهنگ دفاع مقدس، روحیه مقاومت اسلامی را گسترش می‌دهد.

مقام معظم رهبری در بیانات خود بر این مسئله تاکید دارند و می‌فرمایند: «اگر دفاع مقدس و فرهنگ آن به خوبی منتقل شود، می‌تواند فرهنگ مقاومت اسلامی و جهاد دفاعی را به ملت‌های دیگر منتقل کند.»

نکته پایانی که بیان آن در این بحث ضرورت دارد، این است که در این راه مقدس نباید به فریاد مخالفان وقعی نهاد و از نیرنگ‌ها و خدعه‌های آنان نیز نباید غافل شد؛ حضرت علی (ع) در خطبه 124 نهج البلاغه در این باره می‌فرمایند: «برای جهاد با دشمن، دندان‌ها را بر روی هم بفشارید و گوش به فریاد مخالفان ندهید که اگر به آن بانگ و صدا جواب مثبت دهید، صاحب صدا شما را گمراه می‌کند و اگر به آن بی اعتنایی کنید، صاحب صدا خوار و زبون می‌گردد.»

1- قرآن مجید
2- انصاری قمی، محمدعلی، ترجمه غررالحکم و دررالکلم، بی‌تا، تهران: بی‌جا.
3- جعفری، محمد تقی، حکمت اصول سیاسی اسلام.
4- شهیدی، سید جعفر، 1379، ترجمه نهج البلاغه، تهران: علمی فرهنگی.
5- طالقانی، محمود، 1374، پرتویی از نهج البلاغه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
6- مطهری، مرتضی، 1358، جهاد، تهران: صدرا.
7- مکارم شیرازی، ناصر، 1375، پیام امام، شرحی تازه و جامع بر نهج البلاغه، تهران: علمی فرهنگی.
8- موسوی همدانی، سیدابوالحسن، بی‌تا، ترجمه بحارالانوار علامه مجلسی، تهران: کتابخانه مسجد ولی عصر.
9- میرمعینی، عبدالمحمدی؛ سیدرضا، حسین، 1384، تفسیر موضوعی نهج البلاغه، قم: زلال کوثر.
10- امین رستمی، علی، 1384، مقاله جهاد و اهداف متعال آن در سیره نظامی معصومان، نشریه معرفت، آبان، شماره 95، ص 30-21
11- www.shehadat.blogfa.com