تاثیر خانواده بر پیشرفت تحصیلی

گروه دانشگاه «خبرگزاری دانشجو»، به نقل از نشریه فردیس فرهنگیان، دانشگاه فرهنگیان شهید بهشتی اقلید:امروزه تقریبا ثابت شده که خانواده تاثیر مستقیم و غیر قابل چشم پوشی بر روند تحصیلی فرزند و در ‌‌نهایت رشد و بلوغ جامعه دارد که در همین راستا دانشمندان روان‌شناس بزرگی چون بینه سیمون هریس دست به تحقیقات و پژوهش‌هایی در این زمینه زده‌اند. خوشبختانه بر خلاف خیلی از نظریه‌های روان‌شناسی که بین تفکرات مختلف به جوابی واحد نرسیده این تحقیقات تقریبا همهٔ روان‌شناسان را در یک جبهه قرار داده و آن این است که تنها افرادی که با سلامت روانی در سیستم آموزشی تحصیلات خود را با موفقیت طی می‌کنند می‌توانند یک کشور را در مسیر پیشرفت قرار دهند. صحبت از سلامت روانی بدون صحبت از خانواده سالم تقریبا بی‌معنا است. خانواده نخستین و اصلیترین نهاد اجتماعی است که انسان در طول تاریخ با آن سر و کار داشته است، خانواده شکل دهندهٔ عادت‌ها، رفتار‌ها و اندیشه و طرز نگرش کودک است.

نیاز به محبت و احترام نیاز فطری و روانی مشترک همهٔ انسان‌ها است، به گونه‌ای که می‌توان بدون تردید نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن را انگیزهٔ بسیاری از رفتار انسان‌ها و به تبع آن کودکان دانست؛ انسان موجودی عجیب محبت گرا است و تجربه ثابت کرده تا به امروز کمتر روشی کارایی محبت را برای حل مشکلات داشته است.

اما محبت و محیط عاطفی خانواده تنها عامل پیشرفت دانش آموزان نیست و عوامل مختلف دیگری در این امر دخیل هستند که به ان‌ها می‌پردازیم، سواد و تحصیلات یکی از عوامل مهم پیشرفت بشر است تعریف که از سواد در اینجا ارائه می‌دهم تغذیه شدن از تجربیات گذشته است که این مجال را به ما می‌دهد که بدون نیاز به تجربهٔ دوبارهٔ از آن بهره ببریم و به رشد بپردازیم. بی‌سوادی درتمام ابعاد مختلف زندگی می‌تواند تاثیر گذار باشد مخصوصا در بهداشت، رشد اقتصادی، رشد فرهنگی، رشد و تربیت فرزندان، بی‌نظمی و...

در مورد چگونگی این تاثیر می‌توان گفت که تحصیلات والدین و داشتن شغل مرتبط با تحصیلات می‌تواند نقش مهمی در تحصیل و تربیت فرزندان داشته باشد و برای توضیح آن می‌توان چنین استدلال کرد، والدین تحصیل کرده معمولا موفق به احراز مشاغل بهتر و مفید‌تر می‌شوند که به خودی خود فرهنگ بالا‌تر و محیط و موقعیت بهتری برخوردار خواهند بود و برخورداری از این شرایط باعث تاثیر روی نگرش فرزندان نسبت به والدین و احساس امنیت و اعتماد به نفس آن‌ها می‌شود و در نتیجه فرد بهتر و راحت‌تر می‌تواند با محیط خود ارتباط برقرار کند و همین امر موجب رشد و شکوفایی استعداد‌های او می‌شود.

مورد دیگری که بررسی شده این است که نقش انگیزشی تشویق و تنبیه بر پیشرفت تحصیلی بود، تشویق از واژه شوق و علاقه گرفته شده است و از نظر اصطلاحی نیز به انجام کاری که موجب رغبت و علاقه برای انجام کاری شود گفته می‌شود. به نظر موریس: (پاداش معمولا رویدادی است که بالافاصله بعد از رفتار اتفاق می‌افتد و سبب اجرای رفتار می‌شود.) اما اصول خاص خود را دارد که شامل: شرط سنی، شرط جنسی، شرط روانی و شرط کار تلاش می‌شود، متاسفانه والدین ما از این موارد به خوبی آگاه نیستند و در طول این روند دچار اشتباهاتی بعضا غیر قابل جبران می‌شوند.

 به عنوان مثال شرط کار و تلاش که بیان گر این است که همواره باید میان تشویق و تلاش کودک رابطه مستقیم وجود داشته باشد نکته قابل توجه دیگراین است که تشویق نباید تبدیل به عادت شود یعنی فرد تنها در صورت دریافت تشویق کاری را انجام بدهد و در غیر این صورت از ان سر باز زند؛ چارهٔ آن این است که تشویق به عنوان هدف آموزشی مطرح نشود و بلکه به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به هدف باشد ولی متاسفانه لحن خانواده‌های ما کودکان را در مواردی دچار سوء تفاهم می‌کند.

مورد دیگر در مورد تشویق والدین پدیدهٔ مقایسه است که در خانواده‌های ما به شدت دیده می‌شود و خانواده‌های با مقایسه فرزند خود با هوش توانایی‌های جسمی و روحی و استعداد‌های متفاوت با فرد دیگر سعی در ترغیب و تشویق فرزند خود دارند.

سوال: آیا تشویق نکردن مشکلی را در پی خواهد داشت؟ در جواب باید گفت بلی؛ عدم تشویق نه تنها که دانش آموز را بی‌تفاوت نگه می‌دارد در مواردی عارضه آفرین و مسبب وارد شدن صدماتی به شخصیت کودک نیز می‌شود در واقع می‌توان تشویق برای کودک را با نور برای گیاه مقایسه کرد، همانگونه که اگر نور به گیاه نرسد هر چقدر هم آب و مواد معدنی برایش محیا باشد گیاه آنچنان که باید رشد نخواهد کرد.

در سوی دیگر بحث تنبیه مطرح است؛ تنبیه به معنای بیدار کردن و آگاه کردن کسی برای امری است از این رو تنبیه همیشه کتک زدن و ملامت نیست و شامل نصیحت و ارشاد و موعظه نیز می‌شود پس تنبیه فی الذاته برای هدایت است نه برای فرونشاندن خشم.

شیوهٔ عاطفی از بهترین و موفق‌ترین روش‌های تربیتی است کودک باید با جملات دوست دارم و دوست ندارم والدین آشنا باشد و آثار مطلوب و نامطلوب ان را دریابد. البته در بعضی موارد کودک ممکن است به نصیحت‌ها و موعظه‌ها پاسخ مثبت نشان ندهد در این صورت با توجه به نوع و زمان جرم به تنبیه بدنی آن هم با شرایطی اجازهٔ اقدام داده می‌شود یک ضربه به باسن یا پشت دست بهترین مکان‌ها برای تنبیه بدنی هستند؛ البته باز هم باید گفت که باید مواظب بود تنبیه اغلب باعث می‌شود فرد در ظاهر مرتکب اشتباه نشود اما عادت زشت خود را از دست ندهد.

امام علی (ع) می‌فرماید: خردمند با ادب پند می‌آموزد، حیوانات با کتک زدن تربیت می‌شوند. امام صادق (ع) در جواب شکایت فردی از فرزندش می‌فرماید: او را نزن، با او قهر کن اما این قهر را طولانی نکن.

در انجام تنبیه چند نکته مهم است تنبیه باید آخرین مرحله باشد، پدر و مادر هر دو با هم نباید به آن اقدام کنند و یکی از ان‌ها به عنوان پشتوانه روحی فرزند باشد، عمل اشتباه کودک تنبیه شود نه شخصیت و کل وجودش و....

مورد دیگری که در موفقیت دانش آموزان می‌تواند موثر باشد مشورت کردن و میزان اعتماد و احترامی است که به کودک گذاشته می‌شود و در نتیجه آن کودک به والدین می‌گذارد به طوری که امروزه در روان‌شناسی موفقیت، مشورت نکردن با دیگران و استبداد رای یکی از عوامل مهمی است که موجب شکست می‌شود، در قرآن کریم خداوند یکی از ویژگی‌های بندگان شایستهٔ خود را شور و مشورت کردن می‌خواند و همواره پیامبر را در انجام امور به مشوررت و تبادل نظر با مومنان تشویق می‌کند.

اما جوانان و نوجوانان همواره دوست دارند مستقل و آزاد باشند لذا کوشش‌هایی را که از جانب والدین در انتخاب راه آینده به آن‌ها ارئه می‌شود به راحتی نمی‌پذیرند و این در جمعیت مورد مطالعه نیز مشهود است که ۵۶. ۴ % آن‌ها در مطرح کردن مشکلات خود با والدین و مشورت با آن‌ها تا حدی دچار مشکل بودند و متاسفانه این موضوع با پاسخ سنگینی از جانب والدین آن‌ها یعنی ۶۷. ۲۸ % عدم مشورت با کم توجهی رو به رو شده بود در حالی که از والدین توقع می‌رود در چنین شرایط سنی حساس فرزندان با تعامل بیشتر با آن‌ها اعتماد ان‌ها را بدست آورد ولی رفتار واکنشی والدین ما نه تنها وضعیت فرزند را بهبود نمی‌دهد بلکه به مشکلات آن‌ها دامن نیز می‌زند و آثاری چون کم شدن اعتماد به نفس، پشیمانی‌های زود رس، عدم موفقیت‌های کوتاه مدت و بلند مدت را برای فرزندان در پی خواهد داشت.

و همچنین در مورد تاثیر خانواده بر پیشرفت تحصیلی می‌توان گفت ذوق یادگیری کودکان تا سن ۵ و ۶ سالگی بسیار بالا است ولی همواره با بالا رفتن سن این ذوق در اکثر کوکان کم می‌شود، به نظر می‌رسد خانواده و محیط‌های آموزشی علل آن می‌توانند باشند؛ باید باور کرد که شوق یادگیری و استعداد تحصیلی بسیاری از دانش اموزان به دلیل عدم وجود محیط مساعد فرهنگی در خانواده شکوفا نمی‌شود و یا به حداکثر خود نمی‌رسد، بسیاری از والدین که مدعی فراهم بودن همهٔ امکانات برای پیشرفت تحصیلی فرزندانشان‌اند همان‌هایی هستند که در ارتقاع سطح فرهنگی خانواده بسیار سهل انگار بوده‌اند؛ به طور کلی می‌توان گفت انچه والدین در تعامل خود با کودکان در خانه انجام می‌دهند عامل اصلی تعیین کننده توانایی‌های کلامی و پیشرفت درسی فرزندان است.

در مورد کلاس‌های جبرانی و فوق برنامه باید گفت علاوه بر عواملی مانند فقر و تعامل نا‌مناسب با خانواده که می‌تواند موجب شرکت نکردن و بهرمند نشدن از آن‌ها شود عوامل ساختاری دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند در کیفیت استفاده از آن موثر باشد.

این کلاس‌ها به دو بخش از نظر زمانی تقسیم می‌شوند: ۱. در طول تحصیل ۲. در ایام تعطیلات تابستانی بین شرکت در کلاس‌های جبرانی و پیشرفت تحصیلی رابطه معنا داری وجود دارد اما اگر شرکت در این کلاس‌ها نیز بر طبق اصول درست نباشد نیز می‌تواند مشکل آفرین باشد می‌تواند باعث شود دانش آموز به کلاس‌های مدرسه به عنوان کلاس دوم و تکراری نگاه کند، این تنها مشکل حضور در این کلاس‌ها نیست به عنوان مثال مشکلات دیگر حاصل از ان شخصیت و پرستیژ غیر واقعی، استفاده از جزوات و کتب متعدد غیر درسی و... را می‌توان نام برد پس نتیجه این است که کلاس‌های خصوصی‌‌ همان اندازه که می‌توانند فرزند را در رشد و رسیدن به اهداف اموزشی کمک کند می‌توانند آن‌ها را در مقابل مشکلات جدیدی قرار دهند.

فقر و مشکلات مالی یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند به طریق مختلف بر پیشرفت تحصیلی تاثیر بگذارد تاثیر آن در پیشرفت تحصیلی را علاوه بر ناتوانی برای شرکت در کلاس‌های خصوصی در صورتی که نیاز به آن احساس می‌شد به صورت زیر می‌توان توجیه کرد. تحقیقات جدید در دانشگاه هاروارد نشان می‌دهد درگیر شدن با مسایل و مشکلات مالی شامل حتی نگرانی‌های مالی و فقر باعث عملکرد کند‌تر و ضعیف‌تر مغز می‌شود همچنین در ادامهٔ این تحقیقات آمده است که درگیری ذهنی مرتبط با مسائل مالی ۱۳ درصد آی کیو را کاهش می‌دهد.

منابع:

 سید ضیا الدین صدر، نقش والدین در موفقیت تحصیلی و رفتاری فرزندان – نشریه: روان‌شناسی و علوم تربیتی، پیوند تیر، مرداد، شهریور ۱۳۶۸ شماره ۱۱۹
 ادم سازی در روان‌شناسی خانواده، ویرجنیا ستیز ف مترجم دکتر بهروز بیوشک
 سید علی اکبر میر حسینی، مترجم- رمز موفقیت در تحصیل، مولف ویرجینیا واکس – تهران ف انتشارات بامداد
 دکتر علی رضا احمدوند، نقش خانواده‌ها در موفقیت فرزندان – تهران انتشارات چهر

شما می‌توانید جهت بازدید و دریافت نشریات دانشجویی به سایت پاتوق آزاداندیشی نشریات دانشجویی مراجعه کنید.