کمترین اسراف چیست؟/ نشانه‌های اسراف‌گر در کلام علی(ع)

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» - راحیل طهوری؛ شکل‌گیری رنسانس و سرمایه داری غرب از نظر برخی افراد همچون ماکس وبر به خاطر روحیه ریاضت‌کشانه پروتستان‌ها بود. پروتستانیزم یکی از فرقه‌های مسیحیت است که براساس فرامین خداوند وظیفه خود را کسب هر چه بیشتر و بهتر مال و ثروت می دانند.

پروتستان‌ها دنیا را محلی برای استراحت و خوش‌گذرانی نمی دانند، بلکه سعی دارند تا با کار و تلاش بی وقفه رضایت خداوند را جلب کرده و مقدمات لذات اخروی خود را فراهم کنند؛ براساس آموزه‌های پروتستانیزم مومنین هر چه قدر در این دنیا کار و تلاش بیشتری انجام دهند بیشتر مورد رضایت خداوند خواهند بود، اما هیچ گاه به آنها این اجازه داده نشده بود تا مال و اموال خود را صرف خوش گذرانی و تن آسایی کنند؛ زیرا در این صورت از مسیر عنایت خداوند خارج می شدند؛ به این ترتیب پروتستان‌ها همواره وظیفه دارند کار و تلاش بکنند تا خداوند از آنها راضی باشد.

در واقع پروتستانیزم زمینه را برای ظهور سرمایه داری فراهم کرد؛ پروتستان‌ها با انباشت سرمایه خود مولد سرمایه داری شدند و سرمایه داری توانست به تولید انبوه دست پیدا کند؛ با دستیابی سرمایه‌داری به تولید انبوه، کشورهای استعمارگر به دنبال بازاری برای فروش کالاهای خود بودند؛ بازاری که بتوانند کالاهای خود را در آنجا به فروش برسانند، اما چه جایی جز کشورهای آسیایی و آفریقایی می‌توانست بازار مصرف کننده آنها باشد؟

در نتیجه این فرآیند کشورهای استعمارگر سعی در القا و ایجاد روحیه و سبک زندگی مصرف گرایی در کشورهای جهان سوم داشتند؛ البته اکنون نه تنها کشورهای جهان سوم، بلکه کشورهای توسعه یافته نیز در تارهای عنکبوت مصرف گرایی افتاده‌اند و بدون این که به نیاز یا عدم نیاز خود فکر کنند، دائماً در اندیشه خرید و مصرف هستند.

در نتیجه گسترش چنین نگاهی انسان مصرف گرا متولد می‌شود؛ انسانی که فقط و فقط به مصرف فکر می کند؛ مصرف گرایی یعنی مصرف و خرید بدون این که واقعاً به برخی امور احتیاج داشته باشیم.

خوشبختانه یا بدبختانه گرانی‌ها و افزایش قیمت ها در ماه‌های اخیر می‌تواند این فرصت را در اختیار ما بگذارد که قبل و بعد از خرید دائماً با خود فکر کنیم که آیا واقعاً به این مورد یا وسیله و لباس و غیره نیاز داشتم یا نه!

شیعیان ما کسانى باشند که!

امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «شیعیان ما کسانى باشند که براى ولایت ما به یکدیگر بخشش کنند و در راه دوستى ما با یکدیگر دوستى نمایند و براى زنده کردن امر ما به دیدار یکدیگر بروند، اگر خشم کنند، ستم نکنند و اگر راضى باشند، اسراف‏ نورزند، برکت همسایگانند و با معاشرین خود سلم و صفا دارند.»(1)

اگر چه شاید به قول سید جمال مسلمانان تنها نام مسلمانی را یدک می کشند، اما ما باید به دنبال ایجاد روحیه قناعت و پرهیز از اسراف در درون خودمان باشیم تا شیعه واقعی محسوب شویم.

معنای اسراف چیست؟

امام علی (ع) می فرمایند: «الاسراف مذموم فى کلّ شی‏ء الّا فى افعال البرّ.»؛ اسراف‏ (تجاوز از حدّ کردن) نکوهیده و مذمّت شده است در هر چیزى مگر در کردارهاى نیکو (که هر چه آنها را بیشتر کند و تجاوز از حدّ نماید، بهتر است.)(2)

در واقع حضرت می فرمایند: در کارهای خیر و نیکو تا می توانید زیاده روری کنید؛ زیرا خوشنودی خداوند از شما در همین کارها خلاصه می شود؛ البته در بسیاری از روایات دیگر، ائمه بر کار کم، اما مستمر تأکید بیشتری از کار زیاد، اما بی دوام کرده اند و برای مثال در کار خیری مانند صدقه دادن، انسان نباید در کمک کردن افراط و تفریط کند؛ انسان هنگامی که می خواهد به فقیری کمک کند نباید بگذارد که فضا و جو آن قدر بر او غلبه کند که تمام مال خود را ببخشد و دیگر چیزی برای ادامه زندگی در دست نداشته باشد.

حضرت می فرمایند: «آگاه باش که به درستى بخشیدن مالى که دارید در غیر حقّ آن یعنى در غیر جاى آن که شرعاً صرف آن جایز باشد، تبذیر و اسراف است، منظور از «تبذیر» همان اسراف است؛ یعنى پراکنده کردن مال بیجا و به زیاده روى، و منظور این است که هر چه از مال در مصرفى صرف شود که شرعاً جایز نباشد شامل تبذیر و اسراف است؛ هر چند کم و قلیل باشد.»(3)

خداوند سبحان در قرآن کریم می فرمایند: «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَى حَقَّهُوَالْمِسْکِینَوَابْنَالسَّبِیلِوَلَاتُبَذِّرْ‌تَبْذِیرً‌ا»؛ و (ای رسول ما) تو خود حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن و نیز فقیران و رهگذران بیچاره را به حق خودشان برسان و هرگز (در کارها) اسراف روا مدار.(26 اسراء)

اسراف تنها در خرج کردن اموال تعریف نمی شود، بلکه در تمامی امور انسان باید سرلوحه قرار گیرد؛ برای مثال انسان در برنامه ریزی خود باید میانه‌رو باشد و از اسراف و تبذیر خودداری کند. گاهی اوقات انسان در برنامه خود زمان زیادی را به مطالعه اختصاص می دهد یا زمان زیادی را صرف تفریح خود می کند، در حالی که انسان باید در تمام امور خود از اسراف و زیاده روی پرهیز کند.(4)

مسلمانان همواره باید میانه رو باشند

در آیه 67 سوره فرقان آمده است: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِ‌فُوا وَلَمْ یَقْتُرُ‌وا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا»؛ و آنان هستند که هنگام انفاق (به مسکینان) اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آنها در حد میانه و اعتدال باشد.

مسلمانان در قرآن و کلام معصومین سفارش به اعتدال شده‌اند

نکته جالب توجه این است که مسلمانان به انحای مختلف در قرآن و کلام معصومین سفارش به اعتدال شده‌اند و در همین رابطه امام در نامه‌ای به زیاد ابن ابیه می‌فرمایند: «اسراف‏ را بگذار و میانه‌رو باش و امروز در اندیشه فرا به سر بر، از مال به اندازه ‏لازم براى خود نگاه‏دار و زیادى را براى روز نیازمندى خود پیش فرست.»(5)

مسلمانان برای امورات خود نه تنها باید در اندیشه حال و امروز خود باشند، بلکه باید یک نوع دوراندیشی و ژرف‌نگری هم داشته باشند؛ تصور کنید اگر به یک بچه یک کیسه خوراکی بدهید، دوست دارد در همان لحظات اولیه تمام خوراکی ها را مصرف کند، اما اگر عاقل باشد به فردا و روزهای آینده هم فکر می‌کند و دنیا را در همین امروز نمی بیند.

حضرت در جایی می فرمایند: «الحازم من تجنّب التّبذیر و عاف السرف»؛ دوراندیش کسى است که دورى کند از تبذیر؛ یعنى اسراف‏ و خرج زیاد از اندازه خود، و ناخوش دارد اسراف‏ را، و این تأکید سابق است.(6)

نشانه‌های اسراف‌گر

امیرالمومنان می فرمایند: «اسراف گر سه نشانه دارد؛ می خورد چیزی را که برای او نیست، می پوشد چیزی را که برای او نیست و می خرد چیزی را که برای او نیست.»(7)

کمترین اسراف چیست؟

امام صادق (ع) در حدیثی کمترین اسراف را دور ریختن مانده آب و استفاده نابجا از لباس مهمانی و از این قبیل می‌دانند.(8) نکته جالب توجه این است که معصومین به صورت دقیق و جامع نشانه مسرفین را برمی شمارند و حتی فرسودن لباس مهمانی و استفاده نابجا از آن را نیز جزو موارد اسراف می دانند.

در واقع براساس سفارش حضرت، مؤمنین باید در خورد و خوراک و پوشش و خرید از اسراف جلوگیری کنند.

نتایج اسراف

- فقر و محرومیت از روزی؛ رسول خدا می فرمایند: «هر کس تبذیر کند خدا او را از روزی محروم کند.»(9)

- عدم استجابت دعا؛ امام صادق (ع) می فرمایند: «دعای کسی که مال خود را فاسد و تباه کند و از خدا روزی بطلبد، پذیرفته نمی شود.»(10)

بار خدایا اسراف‏ مرا درباره خودم بیامرز!

چون پیغمبر (ص) از نماز فارغ می‌شد، این دعا را می خواند: «بار خدایا بیامرز براى من آنچه پیش کرده‏ام و آنچه به تأخیر انداخته‏ام و آنچه نهان کردم و آنچه عیان نمودم، اسراف‏ مرا درباره خودم بیامرز و آنچه تو بدان داناترى، بار خدایا تو پیش اندازى و تو پس‏اندازى، معبودى جز تو نیست.‏» (11)

پی‌نوشت‌ها:
 

1. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 333 / 24 - ..... ص : 333
2. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم ؛ ج‏2 ؛ ص86
3. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم ؛ ج‏2 ؛ ص330
4. ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏2 ؛ ص391
5. نهج البلاغه / ترجمه انصاریان ؛ ؛ ص596
6. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم ؛ ج‏1 ؛ ص389
7.کتاب الخصال ص 98
8.کتاب الخصال ص93
9.الکافی ،جلد 2،ص122
10. الکافی ،جلد 2،ص511
11. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى ؛ ج‏4 ؛ ص327