نظام سرمایه‌داری اخلاق مردم را می‌بلعد

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، اولین همایش تمدن نوین اسلامی با موضوع مصرف‌گرایی و سبک زندگی عصر امروز در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد و دکتر حامد حاجی حیدری، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران به بیان مطالبی درباره تحلیل راهبردی الگوی مصرف در جامعه ایران پرداخت.

حاجی حیدری با اشاره به اینکه ابتدا ما نیاز به نظریه‌سازی داریم، گفت: فرض کنیم که با استفاده از آرای سیاست‌شناسان، اقتصاددانان، روان‌شناسان، جامعه شناسان و غیره نظریه‌ای ساختیم، حال باید ببینیم با این نظریه چه باید کرد؛ بسیار پیش آمده که نظریه‌ای را می‌خوانیم و بعد می‌گوییم کاش می‌شد که این نظریه عملیاتی ‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران مطالعات راهبردی را راه تبدیل نظریه‌ها به نسخه‌های عملی دانست و یادآور شد: کار مطالعات راهبردی تبدیل کردن نظریه‌ها به نسخه‌های قابل اجراست؛ ما ابتدا باید نظریه‌ها را به الگوهای قابل اندازه‌گیری تبدیل کنیم و در موقعیت‌های تجربی مختلف، وزن هر یک از عوامل موثر را بسنجیم.

وی افزود: در هر الگویی عوامل زیادی را پیدا می‌کنیم که باید رابطه آنها را با یکدیگر در محلی که می‌خواهیم آن الگو را اجرا کنیم بسنجیم؛ مثلاً وقتی می‌خواهیم در یک شهرستان برای اصلاح الگوی مصرف برنامه‌ریزی کنیم، این برنامه‌ریزی باید با برنامه تهران متفاوت باشد؛ در واقع ما باید ببینیم نهادهای مدنی چه سهمی در این برنامه‌ریزی‌ها دارد.

حاجی حیدری با اشاره به نبود سیستم حزبی در کشور خاطرنشان کرد: ما یک سیستم حزبی نداریم تا نمایندگانی را به مردم معرفی کنند و این نماینده‌ها حداقل شرایط را برای احراز نمایندگی داشته باشند؛ در واقع ما عادت داریم هر کاری را خودمان انجام دهیم که در این شرایط دموکراسی پارلمانی به اجرا در نمی‌آید.

استاد دانشگاه تهران گفت: پس اولین کاری که باید انجام دهیم، وزن دهی به عوامل مختلف موثر در اصلاح الگوی مصرف در یک موقعیت و مکان خاص است.

وی با اشاره به مرحله بعدی گفت: مرحله بعدی مرحله سنجش تهدیدها، قدرت‌ها و نقطه ضعف و قدرتی است که ممکن است بعد از اجرا به وجود بیاید.

حاجی حیدری گفت: صرف داشتن یک نظریه در جامعه شناسی، مصرف و غیره منجر به نتیجه‌گیری راجع به تدوین یک سیاست در مورد مصرف نمی‌شود؛ ما باید ببینیم این موقعیت در چه محلی قرار دارد و سپس بر اساس تهدیدها و فرصت‌ها، سیاست‌های کاملاً موقتی را تنظیم کنیم و آنها را دائماً مورد بازبینی قرار دهیم؛ زیرا جهان بسیار پیچیده شده و اوضاع کاملاً متغیر است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران شکل‌گیری نظام سرمایه‌داری را از ابتدای آن بر محور ریاضت دانست و یادآور شد: سرمایه‌داری ابتدا بر اساس این ایده شکل گرفت که مصرف نکنید؛ چون معتقد بود ما نیاز به سیگنال‌هایی از طرف خدا داریم که نشان دهد خدا ما را پذیرفته است، پس کسانی که این دنیایشان خوب است خدا به آنها نظر مثبت دارد و نظر او راجع به کسانی که دنیای خوبی ندارند، منفی می‌باشد، بنابراین عده‌ای به دنبال این رفتند که پول درآورند و آن را انباشت کنند تا همه ببینند که چقدر آنها در زندگی خود موفق هستند.

وی با بیان اینکه این مسئله باعث شد انباشت اولیه‌ای که سرمایه‌داری به آن نیاز داشت، به وجود بیاید، خاطرنشان کرد: پس از چند دهه این اخلاق سست شد و مردم شروع به مصرف کردند، دیگر مصرف موتور محرکه جدید سرمایه‌داری بود و سرمایه‌داری روی چرخ مصرف شروع به حرکت کرد.

حاجی حیدری با اشاره به اینکه وجود طبقه متوسط هم زاییده این مصرف است، گفت: وِِبلن می گوید بدی طبقه متوسط مصرف متظاهرانه است، یعنی آنها مفهومی به نام شأن درست می‌کنند تا با استفاده از آن دست به مصرف متظاهرانه بزنند و این از نظر وبلن یک فرآیند ضد توسعه است.

استاد دانشگاه تهران افزود: بودیار در کتاب جامعه مصرفی می‌گوید، ما در شرایطی هستیم که مصرفمان به دلیل نیاز واقعی است و بیشتر مصرف به هویت مربوط می‌شود؛ در واقع دیگر نباید مصرف را براساس نیاز تعریف کرد؛ چون گمراه کننده است.

 وی با اشاره به اینکه مصرف بخش اعظم رفتار اجتماعی ما را تشکیل می‌دهد تا ما بتوانیم خودی نشان بدهیم، گفت: پس مصرف اشباع فیزیکی ندارد؛ چون ذاتش متظاهر بوده‌ و هیچ وقت متوقف نمی‌شود؛ امروز بیشتر مصرف ما را مصرف ایده‌ها و نشانه‌ها تشکیل می‌دهند، نه مصرف کالاها.

حاجی حیدری با اشاره به بحران دولت رفاه تصریح کرد: از نظر گیدنز، بحران دولت رفاه قابل حل نیست و دولت‌هایی که در جامعه تعهدی می‌پذیرند، محال است، منفور نباشند؛ چون مصرف اشباع فیزیکی ندارد و این ربطی به دولت احمدی نژاد و خاتمی و  غیره ندارد، این مسئله به این دلیل است که مردم می‌خواهند با مصرف خود بودن خود را اعلام کنند و برای همین از هیچ دولتی راضی نمی‌شوند.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه از نظر مارکوزه نظام سرمایه‌داری از این روحیه مردم حمایت می‌کند، خاطرنشان کرد: نظام سرمایه‌داری می‌تواند به شما این همه انتخاب برای مصرف کردن بدهد، نظام سرمایه‌داری اخلاق مردم را می‌بلعد و مردم را درگیر مصرف متظاهرانه و تفاخر به هم می کند؛ چون می‌خواهد بگوید ما بر دنیا مسلط هستیم و این با مغز نظام سرمایه‌‌داری سازگار است.

وی در پایان گفت: نظام سرمایه‌داری نیاز دارد سیستمی را ایجاد کند تا افرادی را به حکومت برساند که وقتی کوچک‌ترین عملی برخلاف خواستشان انجام دادند، به راحتی آنها را کنار بگذارد و مردم با این روحیه به آنها کمک می‌کند.