دکتر کامیار صداقت ثمر حسینی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت‌و‌گو با خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» در روز بزرگداشت دانشمند فرزانه و عالم گرانقدر علامه امینی به معرفی کتاب الغدیر و تبیین جایگاه آن در میان دیگر آثار روایی شیعه پرداخت، که مشروح آن در ادامه می‌آید.

«خبرگزاری دانشجو»- چیستی الغدیر که برجسته ترین اثر علامه امینی است را برای مخاطبین ما تشریح بفرمایید.

صداقت: الغدیر عنوان معروف‌ترین اثر علامه امینی است که به زبان عربی در یازده مجلد منتشر شده است. این توضیح نیز لازم است که برخی از اوراق الغدیر که در نجف اشرف باقی مانده بود، همچنان منتشر نشده است. «موسسه ‌دایره‌المعارف ‌الفقه‌ الاسلامی» آن را در چهارده جلد (با دو مجلد کتاب ثمرات ‌الاسفار الی‌الاقطار و یک مجلد فهرست اعلام) منتشر کرده است. عنوان اصلی آن چنین است: «الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب: کتاب دینی، علمی، فنی، تاریخی، ادبی، اخلاقی» این عنوان نشان می‌دهد که مجموعه الغدیر در واقع دایره المعارفی است جامع درباره حدیث غدیر که مشتمل بر مباحث قرآنی، روایی، ادبی، تاریخی، اخلاقی، فقهی و ... که تنوع مطالب و تتبع علامه در آن در نوع خود بی‌نظیر است.

نیز باید به کاربرد وسیع امثال عربی و تشبیهات و استعارات عربی و همچنین کاربرد وسیع آیات قرآنی در پایان و یا در بین مطالب در آن کتاب اشاره کرد. مجلد اول آن عمدتا در حدیث‌شناسی است. ایشان حدیث غدیر را از یکصد و بیست صحابه پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است و طبقات تابعین، طبقات محدثین بعد را، قرن به قرن، سال ‏به سال تا زمان تالیف آورده است و این خود نشان می‌دهد که چنینی حدیثی با چنان راویان و اسناد محکمی نظیر ندارد.

مدخل هر مجلد از الغدیر با شعر شاعران آغاز می‌شود. من در ادامه به اهمیت آن اشاره می‌کنم و البته علامه در مجلد چهارم به شرح حال خود شاعران قصیده‌سرایان غدیر پرداخته است.

وی در بخش‌هایی از الغدیر با تتبع کم‌نظیری در دوران خودش در میان مخالفان شیعه پرداخته که پاسخ به تهمت‌ها در مجلد سوم و رد وهابیت و مشروعیت زیارت ائمه اطهار (ع) و پیامبر اکرم (ص) در مجلد پنجم آن نمود بیشتری یافته است. از مباحث مشهور تاریخی الغدیر می‌توان به انتخاب یزید به جانشینی معاویه، خروج امام حسین (ع) و ماجرای کشته شدن عثمان اشاره کرد که در نوع خود بی‌نظیر است.

از مباحث رجالی آن می‌توان به جعل حدیث و سازندگان اخبار در دوران اموى‏ها و عباسى‏ها اشاره کرد. مباحث فقهی مختلفی نیز در الغدیر موجود است مانند موضوع ازدواج موقت که از موارد مورد اختلاف فقه شیعه و اهل‌سنت است، و حرمت تراشیدن ریش، نماز در سفر، حرمت غناء، سه‌طلاقه کردن زن، و مباحثی در حج تمتع.

از مباحث اخلاقی الغدیر می‌توان به بحث علامه درباره حیاء و ایمان اشاره کرد. برخی از مباحث اعتقادی آن نیز عبارت‌اند از: رد دیگاه معصوم بودن امت، نفی رؤیت که از موارد خلاف میان شیعه و اهل سنت است. عقیده شیعه درباره خلافت و ...

این توضیح را نیز باید داد که شاگرد بزرگ ایشان مرحوم عبدالعزیز طباطبایی مشهور به محقق طباطبایی (ره) راه استادش را ادامه داد و کتاب «الغدیر فی التراث اسلامی» مکمل آن اثر گرانسنگ است.

«خبرگزاری دانشجو»- آیا الغدیر تنها اثر علامه امینی است؟

صداقت: علامه امینی علاوه بر کتاب «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» کتاب‌های دیگری نیز نگاشته است. این توضیح نیز لازم است داده شود که بعدها بخشهایی از الغدیر به صورت کتابی مستقل منتشر شد، اما اولین اثر علامه امینی، «شهداء الفضیلة‌» نام دارد که آن را در سن 35 سالگی در سال 1355 قمری در تبریز نگاشت و برای مرحوم علامه اردوبادی ارسال کرد و آن مرحوم آن را در نجف اشرف منتشر کرد. آن کتاب به شهدای روحانیت شیعه از سدۀ چهارم هجری به بعد، مجموعاً 130 شهید، می‌پردازد که در راه ولایت به شهادت رسیده‌‌اند و آکنده از تتبعات تاریخی ارزشمندی است که مورد تمجید و حتی حیرت برخی علمای آن زمان واقع شد.

کتاب «سیرتنا و سنتنا» در واقع مجموعه دروس علامه امینی در سوریه به سال 1384 قمری است که در باب غلو و محبت اهل بیت (ع) و عزاداری سیدالشهداء (ع) است.

از دیگر آثار او «المقاصد العلیة فی المطالب السنیه» است که آن را نیز پیش از الغدیر نگاشته و در مباحث ‏اعتقادى و در تفسیر برخی از آیات قرآن است. «ت‍ف‍س‍ی‍ر ف‍ات‍ح‍ه‌ ال‍ک‍ت‍اب‌« اثر دیگری از او در حوزه تفسیر قرآن و مشتمل بر مباحث توحید، قضا و قدر و جبر و تفویض است.

همچنین حاصل یادداشت‌های علامه در سفرهایش به هند و سوریه، کتاب «ثمرات الأسفار الی الاقطار» نام دارد که در ضمن نگارش الغدیر تدوین شده است. ایشان همچنین کتاب کامل الزیارات ابن قولویه را تصحیح کرده‌اند و توجه خاصی به آن کتاب (در ادعیه) داشتند. کتاب مذکور با عناوین الزیارات و جامع الزیارات نیز مشهور است. این نکته هم خالی از لطف نیست که مرحوم محقق طباطبایی اشاره دارد که علامه به دو کتاب در اثبات امامت بسیار علاقه داشت. یکى کتاب «عبقات الانوار» اثر گرانسنگ میر حامد حسین بود و دیگری «ضیاء العالمین» مرحوم ابوالحسن فتونى جدّ صاحب جواهر بود، و علامه معتقد بود که مانند آن دو اثر تا کنون نوشته نشده است ولی با انصاف باید گفت الغدیر خودش بی‌نظیر بود.

علامه امینی علاوه بر نگارش کتاب، مؤسس یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام، به نام کتابخانه امیرالمومنین (ع) در نجف اشرف است که امروزه از مراکز مهم مطالعاتی شیعه در نجف اشرف به حساب می‌آید.

«خبرگزاری دانشجو»- چه وجه تمایزی در اندیشه علامه امینی اثر ایشان را از آثار بزرگانی چون شیخ کلینی، علامه مجلسی، شیخ صدوق که به تدوین و جمع آوری احادیث و روایات در آثاری گرانقدر پرداخته بودند، متمایز نمود؟

مرحوم دکتر شهیدی علامه امینی را مجدد مذهب می‌دانست

صداقت: بهترین تعبیر درباره علامه امینی را استاد مرحوم دکتر شهیدی دارد. او می‌گوید: «امینی تکلیف مذهبی خود را در حد هشام بن حکم، ابوسهل نوبختی، صدوق، مفید و سید مرتضی انجام داد.» این عبارت کوتاه همه چیز را درباره علامه امینی بیان کرده است. شهیدی به درستی علامه امینی را مجدد مذهب می‌دانست.

مراد او از مجددان مذهب، شخصیت‌های علمی شیعه است که از آغاز غیبت صغری یعنی 260 قمری تا امروز، با کوشش‌های علمی و عملی خویش، مسیر فکری مذهب شیعه را تثبیت کرده‌اند و یا بدان رونقی داده‌اند. امینی احیاگر و مجدد است، همچنانکه شیخ کلینی (ره) و شیخ صدوق (ره) چنین بوده‌اند و نباید آن دو را تنها ناقل روایات دانست. البته مرحوم علامه مجلسی (ره) به رغم کارها و خدمات بزرگش، در ذیل آن دو قرار دارد.

من علاوه بر امینی، دو شخصیت دیگر را در دوران معاصر مجدد مذهب شیعه می‌دانم که یکی از آنها مرحوم علامه طباطبایی و دیگری مرحوم حضرت امام خمینی (ره) است. در اینجا توجه کنیم که علامه عبدالحسین امینی از شاگردان معروف آیات عظام میرزا حسین نائینی صاحب کتاب «تنبیه الامه و تنزیه الملّة‌«، عبدالکریم حائری یزدی، محمدحسین غروی اصفهانی بود.

امام خمینی نیز از شاگردان مرحوم عبدالکریم حائری یزدی و نیز میرزا محمدعلی شاه‌آبادیصاحب کتاب «شذرات المعارف» به شمار می‌رفت و نیز علامه سید محمدحسین طباطبایی هم از شاگردان معروف مرحوم نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی بود. که بررسی این شجره‌نامه‌های علمی، خود مجال دیگری را می‌طلبد.

اگر کار این سه تن را در کنار هم در نظر بیاوریم، خود را با انقلاب فرهنگی بزرگی در یکصد سال اخیر مواجه می‌بینیم. اهمیت کار مرحوم علامه امینی(ره) در حوزه اعتقادات از طریق احیای فقه تاریخ بود. اهمیت کار علامه طباطبایی (علوم قرآن و احیای مکتب اصیل تفسیر بر پایۀ شیوه اهل‌بیت (ع) و اهمیت کار امام‌ خمینی(ره) تحول در فقه سیاسی با طرح موضوع ولایت‌فقیه بود.

الغدیر علامه امینی، مقدم بر ولایت‌فقیه مرحوم حضرت امام (ره) است

تا اصل «ولایت» در جامعه مستحکم نشود، اصل «ولایت‌فقیه» حاکم نخواهد شد. در واقع، الغدیر علامه امینی، مقدم بر ولایت‌فقیه مرحوم حضرت امام (ره) است و تأثیرگذارترین اثری است که در راستای تحکیم اصل «ولایت» در دوران معاصر نوشته شده است.

تمامی شاگردان مکتب امام خمینی (ره) تحت تأثیر الغدیر علامه امینی (ره) واقع‌شده‌اند

غالب شاگردان برجسته حضرت امام خمینی (ره) از شاگردان علامه طباطبایی (ره) نیز بوده‌اند و تمامی شاگردان مکتب امام خمینی (ره) تحت تأثیر الغدیر علامه امینی (ره) واقع‌شده‌اند. چه آنکه این کتاب در زمان خود انقلاب فکری بزرگی در حوزه‌های علمیه به پا کرد و بازتاب‌هایی وسیع در جهان اسلام داشت که به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری (ره) موجی عظیم در جهان اسلام پدید آورد. کار این سه تن مبدل به سنتی زنده و مستمر شد. زیرا آنان تحقیقاتشان را مکتوب کردند و به تربیت شاگردان جهت ادامه‌ کار، اهتمام داشتند. بنابراین به‌راحتی می‌توان از امام خمینی و شاگردانش، علامه طباطبایی و شاگردانش، و علامه امینی و شاگردانش سخن گفت.

«خبرگزاری دانشجو»- الغدیر چه خدمت خاص و ویژه ای به جهان شیعه ارائه داده است؟

برخی از مراجع بزرگ آن روزگار صرف سهم امام را برای انتشار کتاب الغدیر جایز ندانستند

صداقت: انگیزه اولیه مرحوم علامه امینی جمع آوری اشعاری درباره غدیر خم بود. اما به توفیق الهی به سرعت متوجه اهمیت نگارش جلد اول کتابش شد. مرحوم میرزا محمّد على اردوبادى، از علماى و ادبای بزرگ نجف اشرف مورد مشورت علامه امینی بودند. به تعبیر مرحوم محقق طباطبایی (ره) او هرچه می‌نوشت تا توسط مرحوم اردوبادی کنترل نمی‌شد، به چاپخانه نمى‏فرستاد. زمانی که کتاب الغدیر منتشر شد، برخی از مراجع بزرگ آن روزگار کتاب الغدیر را کتاب شعر دانسته و حتی صرف سهم امام را برای انتشار آن جایز ندانستند.

اجمالاً در باب اهمیت کار علامه امینی (ره) به یک مورد آن اشاره می‌شود و البته بیان همه موارد نیازمند مجالی دیگر است که در یک گفت‌و‌گو نمی‌گنجد. حدیث غدیر حدیثی است متواتر و مورد اجماع همه بزرگان و علمای اسلام در طول تاریخ اسلام است؛ و هرچند در باب برخی از عبارات آن اختلاف‌نظر موجود است، اما در عباراتی از آن هیچ تردید و انکاری وجود ندارد.

یکی از آنها این است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» در اینجا اختلاف، صورتی ادبی به خود می‌گیرد و آن اینکه مسلمانان چه فهمی از واژه مولی (ولی) دارند؟ آیا به معنای رهبری و سرپرستی است و یا صرف محبت و دوستی؟

ندیده‌ام که کسی از سلفی‌ها یارای رد الغدیر را داشته باشد

علامه امینی هوشمندانه مدخل هر مجلد از کتاب «الغدیر» را به تفکیک هر قرن، از شعر شاعران بزرگ جهان اسلام آغاز کرد و به کندوکاو در آثار لغت‌شناسان و محدثان و مورخان و مفسران پرداخت. انتخاب مدخل شعر به خوبی نشان داد که برجسته‌ترین شاعران عرب، که فهم آنان در زبان و ادبیات عربی «حجت» است، لفظ مولی در حدیث غدیر را به معنای امامت و سرپرستی امیرالمؤمنین دانسته‌اند علامه در آغاز هر مجلد الغدیر، وقتی وارد اشعار و قصاید می‌شود، آغازی طوفانی دارد. او به خوبی اثبات کرد که وقتی بسامد آماری مضمونی در اشعار بزرگان ادبیات یک دورۀ تاریخی بالا رود، دیگر بیان آن مضمون یک اتفاق و در ردیف امور تصادفی نیست. علامه امینی حدیث غدیر در شعر و ادب عربی را از خود امیرالمؤمنین علیه السلام و صحابه شروع کردند، بعد شعرا، بعد تابعین، که به طور ارسال مسلم و یقینى این حدیث را از پیغمبر (ص) نقل کرده‏اند و در مدخل هر کتاب قرن به قرن فهم صحابه، تابعان و شعراء و بزرگان زبان و ادب عربی را آوردند. این کمترین که چند سالی است در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (مرکز تحقیقات امام علی علیه‌السلام) در حوزة شیعه‌شناسی اهل سنت فعالیت می‌کنم، ندیده‌ام که کسی از سلفی‌ها یارای رد الغدیر را داشته باشد. و این نشان از عظمت کار علامه دارد.

«خبرگزاری دانشجو»- آیا امروز حق آثاری چون الغدیر در فضای فکری، دینی و اندیشه ای حوزه ها و دانشگاه ها ادا می شود و از چنین آثاری بهره مندی به حقی صورت می‌پذیرد؟

صداقت: هر موضوعی که در دانشگاه نیازمند بررسی قلمداد می‌شود، ابتدا در آثار روش تحقیق مورد توجه واقع می‌شود. روش تحقیق درسی که به دنبال آموزش راه‌های تحقیق به نسلهای بعدی است. جامعه پیش از آنکه نیازمند نقل داستان کرامت های علمای شیعه باشد، نیازمند آموختن معارف آنان و پرورش نسلهای بعدی بر پایه تحقیقاتشان است.

الغدیر دایرة‌‌المعارف بزرگی از اعتقادات شیعه است

متاسفانه کار بزرگ علامه امینی (ره) در کتابهای دانشگاهی به ویژه روش تحقیق منعکس نشده است. اهمیت الغدیر تنها در طرح مبسوط و مستند مسئلۀ امامت و خلافت از دید شیعه نیست؛ بلکه، الغدیر دایرة‌‌المعارف بزرگی از اعتقادات شیعه است، عملاً یک دوره آموزشِ «جامع‌نگری» برای اهل علم و دانش است.

جامع‌نگری یکی از اهداف مهم امینی در زنده کردن اذهان امت بود. به تعبیر محمدرضا حکیمی مرحوم علامه شیخ عبدالحسین امینی درک می‌کرد که جهان، امروز صاحب صدها جریان فکری، فلسفی، سیاسی، تربیتی، اقتصادی، و نظامی بین‌المللی است. بنابراین، مرزبان حماسۀ جاوید و سرپرستی کلیت مواریث علمی و حقوقی و اجتماعی و سیاسی علی و آل علی (ع) را نمی‌‌توان فدای چند سال فقه و اصول خواندن و طلبگی کردن فلان آقا کرد.

در پایان به این نکته اشاره می‌کنم که استاد محمدرضا حکیمی که آخرین لحظات زندگی علامه امینی (ره) را در خیابان بهشت تهران درک کرده است، در پایان کتاب «حماسه غدیر» که کتابی خواندنی و آموزنده درباره علامه امینی است، توصیفی زیبا از عظمت آن عالم بزرگ و آخرین لحظه حیات او دارد. علاوه بر آن کتاب، یادنامه علامه امینی محتویی مجموعه مقالات محققان در یاد آن عالم پرهیزکار و نیز مجموعه مصاحبه‌های مرحوم محقق طباطبایی درباره علامه خواندنی و آموزنده است.